İsrafil Cəlilov, “Azeri Mining Group” MMC-nin direktoru, iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Ölkəmizin mineral-xammal bazasının mövcud vəziyyəti və perspektivləri Azərbaycan Respublikasının dağ-mədən sənayəsinin inkişaf etdirilməsinə milli və xarici investisiyaları cəlb etməklə yaxın gələcəkdə dağ-mədən sənaye məhsulları və xammalının dünya bazarına geniş həcmdə inteqrasiya olunmasına imkanlar yaradır. Hazırda Azərəbaycanın mövcud imkanları onu yüksək dərəcədə inkişaf etmiş dağ-mədən sənayesinə malik olan qüdrətli bir Respublikaya çevirməyə qadirdir.
Lakin unutmaq olmaz ki, dağ-mədən sənayesinin inkişaf etdirilməsi zamanı bir sıra problemlər də ortaya çıxır ki, onların vaxtında həll edilməsi daim diqqət mərkəzində olmalıdır...
...Zəmanəmizdə dünya üzrə sənaye istehsalinin inkişafı və əhalinin artması ətraf mühitə mənfi təsirlərin intensivləşməsinə səbəb olur. Dağ-mədən sənayesinin inkişafinin nəticəsi olaraq atmosferin üst hissələrində və ilk növbədə yerin torpaq qatinda nəzərə çarpacaq dəyişikliklər baş verir. Elmi-texniki tərəqqinin hazırkı inkişaf mərhələsində təbiətin qorunması və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə cəmiyyətin ən vacib vəzifələrindən birinə çevrilir. Məxsusi əhəmiyyətinə görə torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması ciddi problemə çevrilməkdədir.
Müasir dövrdə dağ-mədən işlərinin inkişafı faydalı qazıntı yataqlarının açıq üsulla istismarı ilə daha sıx bağlıdır. Açıq qazma işlərinin mənfi nəticələrinə məhsuldar torpaqlarin pozularaq sıradan çıxmasını, hidrogeoloji şəraitdə və landşaftlarda baş verən dəyişiklikləri, eroziya proseslərinin inkişafinı, həmçinin məhsuldar olmayan və hətta zərərli süxurların yer səthinə çıxarılması və s. daxildir.
Faydalı qazıntıların istismarı prosesində ətraf mühitə mənfi təsir göstərən texnogen ərazilər- emal tullantıları toplanmış sahələr, pozulmuş ərazilər yaranır və onlar sürətlə artmaqdadır. Dağ-mədən işlərinin aparılması prosesində pozulmuş əraziləri bərpa etmək məqsədilə bu sahədə toplanmış dünya təcrübəsini özündə əxz edən rekultivasiya işləri layihələndirilərək həyata keçirilir. Bu üsul nədən ibarətdir?

Rekultivasiya torpaqların məhsuldarlığını bərpa etmək və ətraf mühitin şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün kompleks tədbirlərin götülməsidir. Torpağın pozulması faydalı qazıntı yataqlarından istifadə olunması (əsasən açıq üsulla), geoloji axtarış və kəşfiyyat işləri aparılan zamanı, tikintilər və s. işlər apardıqda baş verir. Bu zaman torpaq örtüyü pozulur və ya tamamilə dağıdılır, hidroloji rejim pozulur, texnogen relyef əmələ gəlir. Rekultivasiya nəticəsində pozulmuş torpaq sahələrindən kənd təsərrüfatında və meşəsalma işində, müxtəlif məqsədli su hövzələri, rekreasiya zonaları yaratmaqda və tikintidə istifadə edilir.

Torpağın rekultivasiyası adətən iki mərhələdə aparılır:
1.Texniki (səthin planlaşdırılması(hamarlanması), onun münbit qatla örtülməsi və ya torpağın münbitlədirilməsi, yolların salınması, hidrotexniki və meliorativ qurğuların tikilməsi)
2.Bioloji (rekultivasiya aparılan sahədə aqrotexniki və fitomeliorasiya tədbirləri yerinə yetirərək, münbitliyi bərpa etmək, torpaqəmələgəlmə prosesini sürətləndirmək, flora və faunanın bərpasına şərait yaratmaq).
Dağ-mədən və emal müəssisələri bir qayda olaraq böyük əraziləri əhatə edir və istifadə üçün kifayət qədər ayrılmış torpaq sahələrinə malikdirlər, bu səbəbə görə də onların ətraf mühitə mənfi təsiri də çox yüksəkdir.
İnkişafda olan texnogen proseslərin nəticələrini təhlil etmək çox mürəkkəbdir, çünki texnogen başlanğıcın özü sonrakı təbii hadisələrin zənciri ilə müşayiət oluna bilər. Başqa sözlə, ilkin texnogen təsir təbii və texnogen və ya texnogen-təbii olaraq təyin edilə bilən proseslərə gətirə bilir.
Onların proqnozlaşdırılmasının mürəkkəbliyi bu təbii texnogen proseslərin zamanca və həm də məkanca texnogenezin fəaliyyət göstərən mənbəyinə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilməsi ilə əlaqədardır. Qeyd olunanlara aşağıdakı nümunələri misal göstərmək olar.
İçərisində faydalı qazıntılar saxlayan nəhəng dağ kütlələrini çıxarmaqla biz milyonlarla il ərzində təbii yolla yaranmış geoloji mühitə müdaxilə edirik və bu da aşağıdakı hadisələrin ardıcıl inkişafına səbəb olur:
• gərgin vəziyyətdə olan dağ massivin daxilində mövcud olan təzyiqin birdən-birə zəifləməsi;
• təbii agentlərin təsirindən oksidləşmə boşluqlarının əmələ gəlməsi;
• yer səthində boşluqlarının yaranması;
• torpaq eroziyasının aktivləşməsi;
• ilkin təbii ekoloji şəraitin pozulması.

Rekultivasiya - ümumi şərtlər və qaydalar
Dağ-mədən müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində pozulmuş torpaqların xalq təsərrüfatında istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirilməsi, ətraf landşaft komplekslərinə mənfi təsirinin qarşısının alınması, bu komplekslərin qorunması; texnogen və təbii landşaftların vəhdətinin optimallaşdırılması pozulmuş torpaqları bərpa etməklə əldə edilir.
“Rekultivasiya" termini torpaq qanunvericiliyində, bir sıra rəhbər və normativ sənədlərdə istifadə olunur və DÜST 17.5.1.01-83 "Ətraf mühitin qorunması. Torpaqların rekultivasiyası." "Anlayışlar" terminləri pozulmuş torpaqların məhsuldarlığını və iqtisadi dəyərini bərpa etməyə, ətraf mühitin vəziyyətini yaxşılaşdırmağa yönəlmiş fəaliyyətlər qrupunu müəyyənləşdirir.
Rekultivasiya dedikdə, daha geniş mənada sənaye istehsalının ətraf mühitə, ilk növbədə torpaqlara təsirini aradan qaldırmağa yönəlmiş və onların bərpasının əsas vasitəsi olan bərpaedici xarakterli tədbirlər başa düşülür.
Pozulmuş torpaqların bərpası, pozulmuş və bərpa olunmuş ərazinin geoloji və torpaq müayinəsi və bərpa istiqamətinin əsaslandırılması işindən əvvəl aparılmalıdır.
Keçmiş SSRİ Geologiya Nazirliyi faydalı qazıntı yataqlarında dəqiq geoloji kəşfiyyat işləri apararkən, örtük və yan süxurların fiziki-mexanik və kimyəvi xassələrinin öyrənilməsini də təmin edir, yatağı istismara hazırlayan layihə təşkilatlarına yataqda istismardan sonrakı rekultivasiya tələbləri barədə də hesabat hazırlayırdı. Bu məlumatlara əsasən, yataqdakı süxurların ekoloji vəziyyətinin istismar tələblərinə uyğunluğu qiymətləndirilir ki, bu da yataqda otval (müəyyən müddət istifadə olunmayan) kütlələrinin formalaşması, həmçinin sonrakı rekultivasiya işlərinin tərkibi və həcmi, müəyyən olunmuş rekultivasiya istiqamətinə uyğun olaraq qərar vermək, habelə örtük qatının rekultivasiya istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsini və xalq təsərrüfatında sonrakı istifadənin təyin edilməsini təmin edir.
Beləliklə, bərpa olunan torpaqların keyfiyyətini, məhsuldarlığını və ekoloji dəyərini daima yaxşılaşdırmaq mümkündür. Nəticə etibarilə, sonrakı torpaq istifadəsinin istiqamətinin seçilməsi təbii landşaftın ilkin komponentlərindən və texnogen landşaftın formalaşması zamanı onlara edilən təsirlərdən asılıdır. Öz növbəsində, pozulmuş torpaqların meliorativ inkişafının müəyyənləşdirilmiş istiqaməti onların keyfiyyətinə olan tələbləri və deməli, tökmə və rekultivasiya işlərinin aparılması texnologiyasına olan tələbləri müəyyənləşdirir. Beləliklə, texnogen landşaft kompleksinin xüsusiyyətlərini və rekultivasiya istiqamətini müəyyən edən dağ-mədən texnologiyası arasında birbaşa və tərs əlaqə mövcuddur.
Rekultivasiyanın istiqamətini müəyyənləşdirən və torpaq istifadəçilərinin geri qaytarılan torpaqların keyfiyyətinə olan tələblərini müəyyən edən "rekultivasiya üçün texniki şərtlər" texnogen törəmələrin xüsusiyyətlərini və relyef parametrlərini, rekultivasiya olunan layın tərkibini və qalınlığını, kommunikasiyanın yerləşməsini, hidrotexniki, eroziyaya qarşı və digər tədbirlərin görülməsi üçün torpaqları təmsil edən orqanlar tərəfindən müvafiq layihələr əsasında qurulur.
Dağ-mədən işlərindən zərər çəkmiş torpaqların bərpası üçün tərtib olunan layihə texniki şərtlərə uyğun olaraq ciddi şəkildə hazırlanmalıdır.
DÜST 17.5.1.01-83-ə əsasən aşağıdakı meliorasiya sahələri fərqləndirilir:
• kənd təsərrüfatı - pozulmuş torpaqlarda kənd təsərrüfatı məqsədli ərazilərin yaradılması;
• meşəçilik - müxtəlif növ meşə sahələrinin yaradılması;
• balıqçılıq - texnogen relyef çökəkliklərində balıqçılıq müəssisələri yaratmaq məqsədi ilə hovuzların yaradılması;
• su idarəetməsi - texnogen relyef çökəkliklərində müxtəlif məqsədlər üçün su anbarları yaradılması;
• rekreasiya -torpaqları pozulmuş ərazilərdə müalicə-istirahət yerlərinin yaradılması;
Sanitariya-gigiyenik - ətraf mühitə mənfi təsir göstərən pozulmuş torpaqların xalq təsərrüfatında istifadəsi iqtisadi cəhətdən səmərəsiz və ya məqsədəuyğun olmaması səbəbindən onların bioloji və ya texniki konservasiyası;
Tikinti - pozulmuş torpaqların sənaye və mülki tikinti üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsi;
Torpaqların rekultivasiya seçiminin istiqamətləri aşağıdakı amillər nəzərə alınmaqla aparılır:
1. Bölgənin təbii şəraiti (iqlim, torpaq, geoloji, hidro­geoloji və hidroloji şərtlər, bitki örtüyü, topoqrafiya, geosistemləri və ya landşaft kompleksləri);
2. Otvallarda, hidrootvallarda, tullantıxanalardakı süxurların və onların qarışıqlarının aqrokimyəvi və aqrofiziki xüsusiyyətləri;
3. Pozulmuş torpaqların yerləşdiyi ərazinin iqtisadi, sosial-iqtisadi və sanitariya vəziyyəti;
4. Rekultivasiya edilmiş torpaqların mövcud olma müddəti və təkrar pozulma ehtimalı;
5. Dağ-mədən və rekultivasiya işləri kompleksinin istehsal texnologiyası;
6. Ətraf mühitin mühafizəsinə dair tələblər;
7. Dağ-mədən sahəsinin perspektiv inkişafı planları;
8. Əvvəllər pozulmuş torpaqların vəziyyəti, yəni kar­xana-otval tipli texnogen landşaftların vəziyyəti, onların böyüməsinin dərəcəsi və intensivliyi.
Əhalinin sıx olduğu ərazilərdə, xüsusilə kənd təsərrüfatı torpaqlarının iqtisadi cəhətdən qıt olduğu ərazilərdə əkin sahələrinin artırılmasına ehtiyac olduğundan, pozulmuş torpaqların kənd təsərrüfatı yönümlü rekultivasiya olunması zəruridir.
Meşə təsərrüfatının rekultivasiyası o zaman yerinə yetirilir ki, təbii və iqtisadi amillər səbəbindən kənd təsərrüfatında rekultivasiya mümkün olmadıqda, meşələrin bərpası həm məişət ehtiyaclarından, həm də ətraf mühitin yaxşılaşdırılması, sənaye ərazilərində istirahət zonaları yaratmaq və ya torpaqları eroziyadan qorumaq üçün zərurət yaranır.
Karxana çuxurlarının, dərin qazmaların yenidən doldurulması texniki cəhətdən mümkün və iqtisadi cəhətdən sərfəli olmayan yerlər müxtəlif təyinatlı su hövzələri kimi, istirahət zonalarının yaradılması üçün, həmçinin müxtəlif sənaye və mülki obyektlərin yerləşdirilməsi üçün istifadə edilə bilər.
Bioloji və ya texniki üsullarla sanitariya-gigiyenik rekultivasiya zəruri hallarda ətraf mühitə mənfi təsir göstərən pozulmuş torpaqların (texnogen törəmələr - boş süxurların otvalları, zənginləşdirmə və emal tullantıları, mineral xammalın müvəqqəti saxlanma yeri və s.) qorunması, aşağıdakı hallarda həyata keçirilir:
• pozulmuş torpaqların xalq təsərrüfatında istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olduqda;
• bu torpaqların xalq təsərrüfatında istifadəsinin istiqaməti müəyyən edilmədikdə;
• əgər bu texnogen törəmələri yaradan süxurlar ikinci dərəcəli ehtiyat xammal kimi istifadə olunarsa;
• bu texnogen obyektlər yenidən qurulmaya və ya köçürülməyə məruz qalarsa.
Pozulmuş torpaqların sənaye və mülki tikinti üçün istifadəsinin məqsədəuyğunluğu regional torpaq quruluşu və torpaqların rekultivasiya sxemləri, ərazilərin inkişafına dair baş planlar, pozulmuş torpaqların ərazisindəki mühəndis-geoloji tədqiqatların nəticələri və müvafiq texniki-iqtisadi hesablamalar əsasında müəyyən edilir.
Beləliklə, V.A.Ovçinnikov qeyd etdiyi kimi, rekultivasiya ətraf mühitin mühafizəsi və bərpası, iqtisadi cəhətcə faydalılığı, qaytarılma və ərazi planlaşdırma funksiyaları daşıyan çoxməqsədli bir tədbirdir.

Dağ-mədən müəssisəsi tərəfindən aparılan
rekultivasiya işləri
Pozulmuş torpaqların rekultivasiyasına dağ-mədən müəssisələrinin əsas iş növlərindən biri kimi yanaşması vacibdir. Çünki sonda o, istehsal edilməsi planlaşdırılan və idarə olunan bütövlükdə dağ-mədən istehsalının səmərəliliyini və keyfiyyətini müəyyənləşdirir, ətraf mühitə mənfi təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır, böyük sosial və iqtisadi dəyər verir.
Dağ-mədən müəssisəsi rekultivasiya işlərinin texniki mərhələsini həyata keçirir və bunlara daxildir:
1. Pozulmuş torpaqların səthinin planlaşdırılması (hamarlanma və.s işlər) ;
2. Karxanaların boşluqlarının və otvalların yamacları və kənarları boyu terrasların yaradılması və yaxud yatım bucağının azaldılması;
3. Otvalların çökməsinin nəticələrinin aradan qaldırılması;
4. Eroziya əleyhinə tədbirlər;
5. Sonralar rekultivasiya olunacaq əraziləri məhsuldar torpaqlara çevirmək məqsədilə torpaq-bitki qatının çıxarılması, daşınması, müvafiq yerdə saxlanması və nəhayət tətbiqi;
6. Bərpa olunan torpaqların üst qatını təşkil edən süxurların və onların qarışıqlarının kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması məqsədilə lazım gələrsə meliorasiya tədbirlərinin görülməsi;
7. Yolların çəkilməsi üçün hidrotexniki və meliorativ qurğularının inşası, digər mühəndis şəbəkələrin yaradılması.
Rekultivasiya işlərinin mexanikləşdirilməsi üçün sxemlər və struktur seçərkən ilk növbədə bərpa olunan torpaqların inkişaf istiqaməti, otval və örtük süxurların texnologiyası, pozulmuş ərazilərin vəziyyəti və örtük süxurların xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması.
Otvaldakı örtük süxur tullantılarının rekultivasiyasının texnologiyasına tələbat sonrakı inkişaf üçün əlverişli olan tullantı ərazilərdə biogeosenozlar və relyef formalarının yaradılması ilə bağlıdır.
Dağ-mədən texnologiyası aşağıdakıları təmin etməlidir:
• bioloji rekultivasiya üçün yararlı süxurların selektiv çıxarılması, onların daşınması, saxlanması və ya pozulmuş torpaqların rekultivasiyası üçün birbaşa istifadə edilməsi;
• yararsız və azyararı süxurların otvalların aşağı hissəsində yerləşdirilməsi;
• dağ düzənləmə işlərinin həcmini azaltmaq üçün örtük süxurların səliqə ilə yığılaraq otvalda toplanması;
• istifadəsiz süxurlar toplanmış otvalların və qalıq karxa­na çökəkliklərinin yamaclarının meyilliyinin azaldılması;
• həndəsi parametrlərə uyğun gələn, yanmayan və dayanıqlı otvalların formalaşdırılması;
• texnoloji prosesdə istifadə olunacaq torpaqların optimal surətdə götürülməsi və minimum müddətdə istifadəsi;
• ətraf mühitə mənfi təsirlərin azaldılması, açıq mədən zonasında bitki və heyvanlar üçün əlverişli ekoloji şəraitin saxlanılması.
Selektiv otval yaradılmasının texnoloji sxemləri bir sıra tələblərə cavab verməlidir, xüsusən:
• Ərazinin planlaşdırma işlərini apardıqdan sonra bərpa olunan torpaqların keyfiyyətinə və tələbinə uyğun əlverişli aqrofiziki və aqrokimyəvi xassələrə malik süxurlardan lazımi strukturlu rekultivasiya təbəqəsinin yaradılmasını təmin etmək;
• məhsuldar örtük süxurların mümkün həcminin ümumi üsulla otvallarda səliqə ilə yığılmasını təmin etmək;
• İşlənmə, daşınma və toplanma zamanı yararlı süxurların itkisini minimuma endirmək;.
Torpaqlardan istifadəni səmərəli şəkildə azaltmaq məqsədi ilə: daxili otvalları olan mədən yataqlarının texnologiyasından istifadə; artıq yüklərin inkişaf etmiş qonşu ərazilərdə yerləşdirilməsi üçün işlənmiş karxana sahəsinin istifadəsi; karxanalara yaxın xarici otvalların geniş ərazidə yerləşməsi.
Dik yatımlı və xeyli məsafədə uzanan faydalı qazıntı yatağında daxili otval yaratmaq mümkün olmadıqda, əvvəlki blokun işlənmiş sahəsinə süxurların yerləşdirilməsi ilə bir karxana sahəsinin bloklu hasilatı səmərəlidir.
Torpaqların icarə müddətinin azaldılmasıdan ötəri otvalları yaradan zaman onları layihə hündürlüyünə qaldırdıqdan sonra torpaq sahələrinin sərhəddindən mərkəzə doğru hərəkət etdirməklə yarusları doldurmalı və sonra rekultivasiya etmək tövsiyə olunur.
Sahəsi 10 hektardan çox ərazini tutan, düzgün həndəsi formaya, mümkün qədər kvadrata, düzbucaqlıya və ya dairəyə yaxın olan otvallara daha çox üstünlük verilir. Poliqonun bu forması rekultivasiya və torpaqların sonrakı iqtisadi istifadəsi üçün ən münasibdir.
Otvalların boşaldılması və sonrakı texniki bərpası prosesində torpaqların iqtisadi istifadəsi istiqamətini nəzərə alaraq onların səthinin aşağıdakı əsas relyef növlərini yaratmaq mümkündür:
• İstifadə olunmuş su tullantıları üçün kiçik meyilli yamacları olan (2-dən 5 °-ə qədər) yaylayabənzər səthin yaradılması;
• dalğavari səthi hamarlandıqda, zirvələri kəsildikdə və yamacları düzləndikdə, otval və alternativ hissələrin hündürlüyündə fərqlər olan dalğalı bir səth yaradılması;
Eyni hündürlükdə və enində dəyişən terraslarla qurulmuş bir səth - tək səviyyəli yüksək yığınların və çox səviyyəli yığınların yamaclarını, eləcə də karxana tərəflərini düzləşdirərkən də məsləhət görülür.
Süxurları səpmə (süxuru gətirmə) üsulu planlaşdırma (hamarlama) işlərinin həcmini müəyyənləşdirir. Düz (plato şəklində) otvallar, o cümlədən hidrootvallar, tullantı və şlam anbarları planlaşdırılarkən işin həcmi böyük olmur. Bütün digər hallarda planlaşdırma işlərinin miqdarı daha çoxdur. Geri çıxarılmış torpaq sahələrinin seçimi ilk növbədə onların sonrakı səmərəli istifadəsi üçün optimal şəraitin yaradılması ilə müəyyən edilir.
Texniki mərhələnin əsas mədən avadanlıqları ilə işlənməsi inkişaf sisteminin elementlərini və dağ-mədən texnoloji sxemlərini dəyişdirməyi tələb edir, xüsusən örtük süxurların eni, kənarların və alt pillələrin hündürlüyü, qazmada ekskavatorların yerləşdirilməsi, işlərin ardıcıllığı, yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının çəkilməsi, həmçinin bunun yerinə yetirilməsinə təsir göstərir və rekultivasiya daxil olmaqla dağ-mədən işlərini təşkil edir.
Amerikalı mütəxəssislərin fikrincə, bərpa işlərinin böyük hissəsi karxanada istifadə olunan avadanlıqdan istifadə etməklə həyata keçirilməlidir. Sonrakı bərpa işlərini nəzərə alınmaqla örtük süxurları və otvalların işi rekultivasiyanın texnologiyasının hazırlanması ilə bağlıdır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi mədən işləri nəticəsində pozulmuş torpaqların rekultivasiyası zamanı meliorasiya müddətinin ən az 5 il olmasını müəyyən etmişdir.
Son illərdə dağ-mədən işlərinə olan tələblər əhəmiyyətli dərəcədə artırılmış və dəqiqləşdirilmiş, yeni qanunlar və təlimatlar qəbul edilmişdir.
Beləliklə, Avstraliyanın Yeni Cənubi Uels Dövlət Departamenti aşağıdakı tələblərə malikdir:
• faydalı qazıntının istismar metodikası seçilən zaman mütləq pozulmuş torpaqların rekultivasiya olunması üsulları da eyni vaxtda müəyyən edilməlidir;
• rekultivasiya işləri dağ-mədən texnologiyasına daxil­dir;
• torpaqların bərpası ilə bağlı bütün xərclər çıxarılan mineralların maya dəyəri ilə hesablanır;
• bərpa edilmiş torpaqlar iqtisadi və estetik dəyər sahələrin işlənməsinə başlamazdan əvvəlki vəziyyətdən aşağı olmamalıdır.
Bu tələblərin yerinə yetirilməsinə inzibati nəzarət bələdiyyə məclislərinə verilir, onlar Ətraf Mühitin Çirklənməsinə Nəzarət üzrə Dövlət Komissiyası və mədən şirkətinin rəhbərliyi ilə birlikdə sahənin istismarı və işlənmiş ərazilərin bərpası şərtlərini müəyyənləşdirirlər.

Digər ölkələrdə rekultivasiya təcrübəsi
Bir sıra Avropa ölkələrində dağ-mədən işləri zamanı pozulmuş torpaqların bərpasına böyük diqqət yetirilir.
Bununla əlaqədar ən böyük təcrübə 30 ildən çoxdur ki, bərpa işlərin sistemli və ardıcıl şəkildə aparıldığı Almaniyada toplanmışdır. Dağ-mədən işləri nəticəsində pozulmuş torpaqlar kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, su təsərrüfatı və digər məqsədlər üçün bərpa olunur.
Rekultivasiyanın istiqamətindən asılı olaraq işlər iki mərhələdə (texniki və bioloji) aparıla bilər. Texniki rekultivasiya zamanı örtük süxurların selektiv inkişafına və otval əmələ gəlməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Fitotoksik süxurlar otvalın aşağı hissəsinə qoyulur və qalınlığı 0,8 ilə 5 m olan potensial münbit və münbit süxurlarla örtülüdür. Bu işləri yerinə yetirmək üçün örtük süxurların yığılmasında işlədilən texnoloji avadanlıqlardan istifadə edilir.
Fitomeliorasiyada yonca və digər otların əkilməsindən geniş istifadə olunur.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında pozulmuş torpaqların tam şəkildə istifadəsi rekultivasiya üçün əsas şərt deyil­dir. Bir sıra tədqiqatların nəticələri göstərir ki, hamarlama (planirovka) işləri zamanı otvalları sıxmaq mümkündür. Bu eroziya proseslərinin inkişafının qarşısını ala bilir. Meşə əkini üçün tam səth düzəldilməsi aparılmır, çünki tədqiqatlar ağac bitkilərinin sağ qalma və böyümə sürətinin qismən bir lay ilə daha yüksək olduğunu, nəticədə bərpa olunan səthin dalğalı bir relyef əldə etdiyini müəyyən etmişdir. Fidanların əl ilə əkilməsini də nəzərə alsaq, planlaşdırılmamış (hamarlanmamış) otvalların rekultivasiyası hər cəhətdən daha təsirli olur.
Quraq iqlimli ərazilərdə rekultivasiya işləri zamanı otvalların təpəli səthini qorumaqdan ibarət olan və yağış sularının toplanmasına kömək edən yeni bir üsul sınaqdan keçirilmişdir. Silsilələrin kiçik bir yuxarı hissəsi kəsilmiş və torpaq qatı aralarındakı çökəkliklərə qoyulmuşdur. Yağış suyu silsilələrin yamaclarından aşağı axır və bununla da torpağın nəmliyini artırır. Su və külək eroziyasının qarşısını almaq üçün silsilələrin səthi bərkidici materiallarla işlənir.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, hazırda ölkəmizdə dağ-mədən sənayesi inkişaf etdirilməkdədir. Bu ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin artırılmasına və vətəndaşlarımızın həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edən amildir. Dağ-mədən müəssisələrində faydalı qazıntıların çıxarılması ilə yanaşı rekultivasiya işlərinin müasir dünya standartları səviyyəsində həyata keçirilməsi də zəruridir.