Ağamahmud Səmədov,
“Yer və İnsan” jurnalının redaktoru

Yerin təkində mövcud olan təbii sərvətlər arasında nadir və səpələnmiş metallar böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Nadir metalların belə dəyərli olması onların sənayenin, elmin və texnikanın müxtəlif sahələrində istifadə edilməsinə imkan verən xüsusiyyətlərə malik olması ilə müəyyən edilir.
Nadir və səpələnmiş metallardan selen, tellur, kadmium, indium və qallium elementlərinin ehtiyatları Azərbaycanda faydalı qazıntı yataqlarının Dövlət Balansına qəbul edilmişdir. Onların ehtiyatları Filizçay, Kasdağ, Qızılbulaq, Qaradağ, Zəylik və Mehmana yataqları üzrə yanaşı komponent kimi hesablanmışdır.
Nadir metallardan litium hazırda müasir dünya sivilizasiyası üçün ən zəruri elementlərdən biri sayılır.Təəssüf ki, bu metalın respublikamızda yataq və təzahürləri hələlik bəlli deyildir.
Əlbəttə, litiumdan danışarkən ağlımıza ilk öncə Litium-ion batareyaları gəlir. Həqiqətən, dünyada istehsal olunan litiumun çox böyük hissəsi batareya istehsalına sərf olunur. Buna baxmayaraq onun digər istifadə sahələri çoxdur və bu durmadan artmaqdadır. Gəlin bu nadir elementlə bir qədər yaxından tanış olaq, görək nə üçün o bu qədər dəyərləndirilir.
Litium elementi 1817-ci ildə İsveç kimyaçı və mineraloqu İohan Arfvedson tərəfindən əvvəlcə pentalit- Li[AlSi4O10] mineralında, daha sonra spodumen (LiAl[Si2O6]) və lepidolitdə (K2 Li3Al5 [Si6O20](F,OH)4) kəşf edilmişdir. Litium metal şəklində ilk dəfə 1818-ci ildə Gemfri Devi tərəfindən alınmışdır.
Elementin adı ona "daşlarda" tapıldığı üçün verilmişdir (qədim yunan dilində “litos”, “daş” mənasını verir). Litium ilk əvvəl "lition" adlandırılırdı, müasir adı Berselius tərəfindən təklif edilmişdir.
Litium gümüşü ağ rəngli metaldır, yumşaq və elastikdir, natriumdan daha sərt, lakin qurğuşundan daha yumşaqdır. Presləmə və yayma vasitəsi ilə sənayedə istifadə oluna bilir.
Bütün qələvi metallardan litium ən yüksək ərimə və qaynama temperaturu ilə xarakterizə olunur (müvafiq olaraq 180,540C və 13400C), otaq temperaturunda bütün metallardan ən az sıxlığına malikdir (0,533 q/sm3, suyun sıxlığının təxminən yarısı). Aşağı sıxlığa malik olması səbəbindən litium təkcə suda deyil, kerosində də rahatca üzür.
Litium atomunun kiçikölçülü olması metalın məxsusi xüsusiyyətlərinin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, natriumla yalnız 3800 C-dən aşağı temperaturda qarışır və ərimiş kalium, rubidium və seziumla qarışmır, digər qələvi metal buxarları ilə istənilən nisbətdə qarışmaq xüsusiyyətinə malikdir.
Qələvi metal kimi havada qismən sabitdir. Litium, otaq temperaturunda quru hava ilə praktik olaraq reaksiya verməyən aktiv qələvi metaldır. Bu səbəbdən litium kerosində saxlanılmayan yeganə qələvi metaldır (çünki litiumun sıxlığı o qədər azdır ki, kerosində rahat üzə bilər); qısa müddət havada saxlanıla bilir.
Nəmli havada azot və digər qazlarla tədricən reaksiya verir və nitrid (Li3N), hidroksid (LiOH) və karbonata (Li2CO3) çevrilir.
Buna görə litium uzun müddət petroleum efirində, parafində, qazolində və ya mineral yağda hermetik bağlanmış qalay qutularında saxlanılır.
Oksigendə qızdırılarkən Li2O oksidinə çevrilərək yanır.
Litiumun maraqlı bir xüsusiyyəti də 1000 C-dən 3000 C-ə qədər olan temperatur intervalında sıx bir oksid təbəqəsi ilə örtülməsi və sonralar oksidləşməməsidir.
1818-ci ildə alman kimyaçısı Leopold Qmelin litium və onun duzlarının alovu qırmızı rəngə boyadığını və bunun da litiumun təyin edilməsi üçün keyfiyyət əlaməti olduğunu təyin etdi. Öz-özünə alovlanma 300o temperaturda baş verir.
Sakitcə, partlayışsız və yanma baş vermədən su ilə reaksiyaya girərək LiOH və H2 əmələ gətirir.
Etil spirti ilə də reaksiya verərək etilat əmələ gətirir:
Litium etilat su ilə tamamilə parçalanaraq litium hidroksid və etil spirti əmələ gətirir, natrium etilat da hidroliz olunur.
Hidrogenlə 500-7000 C-də reaksiya verərək litium hidrid əmələ gətirir:
Qızdırıldıqda ammonyakla reaksiyaya girir, əvvəlcə litium amid (2200C), sonra litium imid (4000C) əmələ gətirir:
Halogenlərlə reaksiya girir (yod ilə — yalnız qızdırıldıqda, 2000C-dən yuxarı) müvafiq halidlər əmələ gətirir:
1300C-də kükürdlə reaksiyaya girərək sulfid əmələ gətirir:
Vakuum şəraitində 2000C-dən yuxarı temperaturda karbonla reaksiya verir (asetilenid əmələ gəlir):
Litium metalı nəm dəri ilə, selikli qişa və gözlə təmasda olduqda yanıqlara səbəb olur.
Litium, geokimyəvi xüsusiyyətlərinə görə kalium, rubidium və sezium da daxil olmaqla böyük ionlu litofil elementlərə aiddir. Üst kontinental qabıqda litiumun miqdarı 21 q/t, dəniz suyunda 0,17 mq/l-dir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi litiumun istifadə sahələri çoxdur. Ondan metallurgiyada həm qara, həm də əlvan metal ərintilərin axıcılığını və möhkəmliyini artırmaq, plastikliyini tənzimləmək üçün geniş istifadə olunur. Həmçinin onun köməyi ilə ultrabənövşəyi radiasiyanın qismən qarşısını alan şüşələr istehsal olunur, litiumdan keramikada da çox işlədilir. Ondan nüvə energetikasında və atom texnikasında— tritium əldə etmək üçün istifadə olunur. Bir sözlə, litium hər yerdə gərəkdir.
Təbii ki, litiumun əsas istifadə olunduğu sahə batareyaların istehsalı ilə bağlıdır.
Bəli, indi dünyada hasil olunan litiumun böyük hissəsi akkumulyatorların istehsalına sərf olunur. Hesablamalara görə, Tesla Model S avtomobili üçün bir batareyanın istehsalına 99,5%-li 63 kq saf litium metalı tələb olunur.
Təsəvvür edək ki, bütün avtomobillər birdən-birə litium batareyaları ilə elektrik enerjisindən istifadəyə çevrilərsə nə baş verər?. 2016-cı ilin məlumatlarına görə, dünyada 1,3 milyard avtomobil var idi. Ötən müddət ərzində avtomobillərin sayı artmış və indi yəqin ki, daha da çoxdur.
Bütün yeni, elektriklə işləyən avtomobillərə Tesla qədər böyük batareyalar gərək olmasa da, istehsal üçün lazım olan litiumun ağırlığını üçdə biri qədər azaltmaq olar. Belə olan zaman bir batareya üçün 44,1 kq təmiz litiuma ehtiyac olduğu ortaya çıxır. 2016-cı ildə dünyada olan 1,3 milyard avtomobil üçün 57,33 milyard kq litium lazımdır. Heç də az deyil! 57,33 milyon ton litium! Bu hələ təkcə avtomobil sənayesinin ehtiyacları üçündür.
2023-cü ildən Mercedes, BMW, Toyota, Ford, Audi, Porsche, Volvo, Huyndai, Honda müəssisələrində elektrikli avtomobillərin istehsalı artırılmışdır. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, bu şirkətlər hər il təxminən 15 milyon elektrokar istehsal edəcəklər ki, bu da ildə təxminən 100.000 ton litium tələb edəcəkdir.
Yalnız təkcə elektromobillərlə iş bitmir. Batareyaları olan milyardlarla müxtəlif avadanlıq nümunələrimiz vardır -smartfonlar, noutbuklar, planşetlər və s. Düzdür bu avadanlıqlar ayrı-ayrılıqda kiçik olsalar da onların istehsalına çoxlu litium metalının sərf edilməsi duyulmaqdadır. Bu sahəyə elektrikli avtomobillərin batareyalarından daha az miqdarda litium işlənsə də qlobal litium istehsalının bir neçə faizi mobil qurğular üçün batareyaların istehsalına sərf olunur. 2017-ci ildə təkcə Apple bu metalın qlobal istehsal həcminin 0,58% - ni istifadə etmişdi.
Lakin başqa tip batareyalar da mövcuddur. Haqqında söhbət açdığımız Tesla şirkəti pik saatlarda enerji istehlakındakı sıçrayışları tənzimləməyə xidmət edən nəhəng batareya sistemlərini inkişaf və tətbiq etdirir. Belə iri batareyalarda ən azı bir ton litium işlədilir. Əslində indiyədək bu sistemlərin istehsalı çox da böyük deyil, lakin bir müddət sonra hər şey dəyişə bilər. Ümumiyyətlə, 2025-ci ilə qədər qlobal litium istehlakı bu metalın ən azı 200.000 ton sərf olunacağı gözlənilir.
Beləliklə, görürük ki, litium elementinə tələbat günbəgün atrmaqdadır.
Bəs o necə çıxarılır və necə saxlanılır?
Litium kimyəvi cəhətdən çox aktiv bir metaldır, buna görə də onun çıxarılması digər adi metalların əksəriyyətindən bir qədər fərqli şəkildə aparılır. Litium xammalının 2 mənbəyi vardır.
Birincisi, kvars, çölspatı, mikalar və digər kristallardan ibarət olan peqmatit minerallarıdır. Peqmatitlər əvvəllər dünyanın əsas litium mənbəyi hesab edilirdi. Məsələn, Avstraliyada, piroksenlərə aid bir mineral olan litium filizi spodumendən çıxarılır.
İkincisi, şoran bataqlıqların gilləridir. Bunlar Cənubi Amerikada və ABŞ-da Nevadadadır. Litium ilə doymuş duzlu su günəş enerjisi ilə işləyən buxarlandırıcı ilə "zənginləşdirilə" bilər. Sonra, litium hidroksidin istənilən konsentrasiyasına çatdıqdan sonra, natrium karbonat və kalsium hidroksid əlavə edərək çökür. Bu proses çox bahalı deyil, lakin uzun müddət, 18 aydan 24 aya qədər davam edir.
İkinci metodla bağlı problemlər mövcuddur: litium bu şəkildə alındıqda tərkibində dəmir və ya maqnezium qarışıqları olur. Bununla belə qeyd edək ki, şoran bataqlıqlarda litiumun miqdarı daha çox olur və bu da ikinci üsulu çox cəlbedici edir - qarışıqlardan isə azad olmaq mümkündür.
Yeri gəlmişkən, şoran bataqlıqlarda kəşfiyyatı aparılmış mineral-xammalın miqdarı hələlik ümumi siyahıya daxil edilmir, çünki duz məhlullarının buxarlanması ilə litiumun çıxarılması əvvəllər istifadə olunmayan yeni bir üsuldur. Beləliklə, Yer üzündə hesab ediləndən daha çox litium ehtiyatı ola bilər.
Boliviyanın cənub-qərbindəki Salar de Uyuni duz bataqlığında çoxlu litium ehtiyatları məlumdur. Sərt qabığın altında 0,3% litium konsentrasiyası olan maye- duzlu su vardır.
Litium batareyalarından daha çox metal çıxarıla bilər, yəni batareyaları təkrar emal etməklə yenidən litium metalı və batareyalar yaratmaq mümkündür. Fəqət bu günə qədər batareyaların təkrar emalı kiçik həcmdədir. Bu olduqca mürəkkəb və bahalı bir prosesdir, hazırda bununla bağlı ciddi tədqiqatlar aprılmaqdadır.
Yer üzündə nə qədər litium metalı var?
Əvvəlcədən deyək ki, çox deyil. Daha doğrusu, kəşf edilənlər nisbətən azdır. 2019-cu ildə bu metalın dünyada potensial ehtiyatlarının 17 milyon ton olduğu təxmin edildi. Potensial olaraq "ehtimal edilən" yataqların proqnozları təxminən 62 milyon tondur. Hazırda geoloqlar yeni litium yataqlarının axtarışındadırlar…tapırlar… kəşf edirlər, amma hər halda yer üzündə litium hələlik qıtdır.
2019-cu ildə dünyada təxminən 36.000 ton litium istehsal edilmişdir. Eyni zamanda, metalın 40%-i batareyalara, 26%-i keramika məhsulları və şüşə istehsalına, 13%-i sürtkü yağlarının istehsalına, 7%-i metallurgiyaya, 4%-i kondisioner sistemlərinə, 3% -i tibb və polimerlərə işlədilir.
Litiumun əsas tədarükçüsü Avstraliya (ildə 18,3 min ton), sonra Çili (ildə 14,1 min ton) və Argentinadır (ildə 5,5 min ton). Yaxın gələcəkdə litium tədarükçüləri onun istehsalını və dünya bazarına tədarükünü artırmağı planlaşdırırlar.
Yeri gəlmişkən, litiumun ən böyük istehlakçılarından biri olan Tesla, ABŞ-ın Nevada ştatında müstəqil metal hasil etmək hüququ qazanmışdır. Artıq belə bir söz var:
“Litium hamı üçündür”.
Söhbət indikindən daha çox litium batareyasının istehsalına ehtiyac duyulan yaxın gələcəkdən gedir. Alimlərin fikrincə, bu metal yaxın bir neçə ildə hər kəs üçün kifayətdir.
Şübhəsiz ki, yaxın zamanlarda şirkətlər batareyalardakı litiumun miqdarını azaltmaq üçün bir yol tapacaqlar; artıq bu mövzuda araşdırmalar aparılmaqdadır.
Bəs 10-20-30 ildən sonra nə olacaq? Demək çətindir. Alimlər və ya korporasiyalar tərəfindən təklif olunan yeni batareya istehsalı texnologiyası yarana bilər. Bəlkə də yaxın zamanlarda mütəxəssislər bir batareyanın istehsalı üçün lazım olan litium miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldaraq mövcud batareyaların dizaynını dəyişdirə biləcəklər.
Ümumiyyətlə, bu günə qədər litium çatışmazlığı probleminin həll yolları mövcuddur. Ümid edək ki, gələcəkdə ölkələrarası "litium münaqişələri" başlamayacaqdır, çünki artıq bu metalı "yeni neft"adlandırırlar.
Litiumun aşağıdakı geoloji sənaye tip yataqları ayrılır: 1) qranit peqmatitləri, 2) ekzogen yataqları.
Qranit peqmatitlərində litiumun miqdarı 1-5%-ə çatır. Əsas etibarı ilə o, spodumendə konsentrasiya əmələ gətirir. Spodumen petalit, ambliqonit, beril, kolumbit, bəzən kassiteritlə assosiasiya yaradır. Spodumen adətən damarların mərkəzi hissəsində kvars- spodumen zonasında lokallaşır.
Spodumen və spodumen-lepidolit peqmatitləri litilumun alınması üçün əsas mənbədir (dünya istehsalının 95%-i). Onlarda litiumun minimal miqdarı 0,6-0,7%-dir. İri yataqların ehtiyatı 0,5-1 mln. t litiumdur (Zimbabve, Namibiya, Burundi, Kanada, ABŞ, CAR). Spodumenli peqmatit sahələri uzunluğu bir neçə on kilometrə çatan və müxtəlif yaşlı strukturların təmasına uyğun gələn qurşaqlar əmələ gətirirlər. Onlar üçün yan süxur rolunu müxtəlif alümosilikatlar və ilk növbədə qumlu-şistli çöküntülər və qneyslər təşkil edirlər. Peqmatitlərin əmələ gəlmə dərinliyi 3,5-5 km-dir.
Litiumlu peqmatitlərin səciyyəvi xüsusiyyəti onlarda metasomatoz prosesinin geniş inkişaf etməsidir.
Litium filizləşməsinin genezisinə gəldikdə, bu haqda vahid fikir yoxdur. Bir sıra tədqiqatçılar hesab edirlər ki, spodumen metasomatik yolla aplitlərin və kvars-mikroklin peqmatitlərin natrium və litium daşıyan hidrotermal məhlullarının təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Digərləri hesab edirlər ki, spodumenin əsas hissəsi Na və Li-la zənginləşmiş qalıq ərintinin - məhlulun kristallaşması nəticəsində baş vermişdir.
Peqmatit yataqları və onlarla əlaqədar olan faydalı qazıntılar gec maqmatik əmələgəlmələr qrupuna aid olaraq, intruziv massivlərin kristallaşmasının son mərhələsində, onların əsasən üst qatlarında əmələ gəlir. Adətən hansı süxurların hesabına əmələ gəlibsə onların da minerallarının tərkibinə daxil olur. Lakin onlardan ölçülərinin kiçik olmaları, damar və yuvaya bənzər formada, ölçülərinin qeyri-bərabərliyi, maqmatik mənşəli mineral assosiasiyaların postmaqmatik yolla dəyişmə məhsullarının və minerallarının (nəhəng) kristallara malik olması ilə fərqlənir. Bunlar üçün uçucular (su, F, Cl, B və s.) qələvilərlə, litofil nadir elementlərlə- mineralizatorlarla zəngin olan mineralların geniş yayılması tipikdir.
Peqmatit yataqları olduqca böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə bu tip yataqlar həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Qranit peqmatitləri kom­pleks nadir metal xammalının Li, Rb, Cs, Ta, Nb, Be, Sn, Y, U, TR (nadir torpaq elementlərinin) mənbəyidir, yüksək keyfiyyətli iri kristallara malik muskovitin yeganə yatağıdır. Onlardan optiki flüoritin kristalları, pyezokvars, pyezooptik turmalin, zərgərlik və üzlük daşları üçün qiymətli kristallar (topaz, akvamarin, turmalin və s.) külli miqdarda çöl şpatı və kvars alınır.
Qələvi peqmatitləri isə nisbətən az sənaye əhəmiyyəti kəsb edirlər.

Peqmatit yataqlarının əmələ gəlmə şəraiti, yerləşmə qanunauyğunluğu və səciyyəvi xüsusiyyətləri
Peqmatit yataqları qranitoid maqmatizminin təşəkkül tapdığı qədim kristallik qalxanlarda və qırışıqlıq vilayətlərində geniş yayılmışdır. Peqmatitlərin yayılma xüsusiyyətləri onların müəyyən strukturlarda (tektonik qırılmalarda), intruziyalarda, metamorfizm fasiyalarında yerləşməsi və ölçüləri 1-2 km-dən 10 km-ə qədər olan peqmatit sahələrinin əmələ gətirməsidir. Hər peqmatit sahəsi isə özündə onlarla, yüzlərlə və minlərlə peqmatit damarları saxlayır ki, onların yayılması adətən qeyri-bərabər olur.
Paleozoy və Mezazoy yaşlı qırışıqlıq vilayətlərində peqmatit yataqları iri geoantiklinal qalxmaların ox hissələrində, dərin qırılma zonalarının və qranit intruzivlərinin yaxınlığında yerləşirlər.
Əksər peqmatit yataqları qranitoidlərdə (qranit peqmatitləri), az hallarda isə qələvi (sienit və nefelin-sienit peqmatitləri), əsasi və ultraəsasi tərkibli (qabbro-peqmatitlər, piroksenit-peqmatitlər) süxurlarla genetik əlaqədədirlər. Onlar adətən bilavasitə ana intruzivlərin içərisində və ya maili dalğavari təmas yaradan üst hissənin süxurlarında yerləşirlər.
Peqmatit cisimlərinin formaları müxtəlifdir; burada sadə və mürəkkəb formalı damarlar səciyyəvidir. Onların ölçüləri çox dəyişkəndir: yatım üzrə uzunluğu bir neçə metrdən km-lərə qədərdir, qalınlığı 1 m-dən 30 m-ə qədər və daha çox olur. Peqmatit cisimlərinin qalınlığının tez-tez dəyişməsi (sıxılma, genişlənmə) səciyyəvidir. Peqmatit yataqları ştokverk formasında rast gəlmir.
Peqmatitlər maqmatik və ya metamorfik süxurlarla əlaqədar olurlar, tədricən keçidə (singenetik, fasial, şlirli peqmatitlər) malik olurlar və ya onlarla kəskin kəsici intruziv təmaslar (inyeksiyalı peqmatitlər) əmələ gətirir.
Peqmatit damarlarının bir qismində təmasyanı dəyişmələr baş vermir, digərlərində isə bu dəyişmələr çox intensiv olmaqla böyük məsafələrə qədər izlənir.
Peqmatit cisimləri üçün zonallıq – qranit peqmatitlərinin mərkəzi hissəsində monomineral kvarsın, miaskitli peqmatitlərdə isə nefelinin ayrılması səciyyəvidir. Tam diferensasiyaya məruz qalmış qranit peqmatitlərində aşağıdakı zonalar ayrılır: kənar aplit, səciyyəvi qrafit strukturlu xətti peqmatit zonası, çöl şpatının iri blok təşkil edən zonası və kvarsdan ibarət olan mərkəzi hissə (nüvə). Bəzi peqmatitlərdə (kameralı) boşluqlara rast gəlinir ki, bunların divarlarında kvarsın, çöl şpatlarının, flüoritin və digər mineralların kristalları yerləşirlər.
Peqmatit cisimlərinin daxili quruluşu müxtəlif strukturlar ilə: kvars və çöl şpatın qanunauyğun formalaşan bitişiklərinin; monokvarsın iri və nəhəng kristallarının, monokvarsın, mikroklin və ortoklazın bloklanmış strukturları ilə seçilir. Əvəzetmə strukturları da geniş yayılmışdır.
Faydalı minerallar tez-tez peqmatit cisimlərinin müəyyən zonalarında və müxtəlif strukturlarında təmərküzləşirlər. Belə ki, sənaye əhəmiyyəti kəsb edən bir muskovit yatağında peqmatit strukturunda yerləşmişdir. Nadir metal filizləşməsi isə adətən əvəzetmə prosesinin inkişaf etdiyi sahələrdə rast gəlir. Optiki kvars və flüorit isə peqmatit cisimlərinin boşluqlarında (mikroboşluq) əmələ gəlir.

Peqmatit yataqlarının filiz formasiyaları
Nadir metallı peqmatitlər. 7-15 km dərinlik civarında formalaşırlar. Genetik olaraq biotitli qranitlərlə əlaqədardır, kristallik şistlərin içərisində yerləşirlər, əhəmiyyətli qalınlığı, yaxşı differensasiya olunması və əvəz­etmə prosesinin güclü inkişaf etməsi ilə səciyyələnir. Nadir metallı peqmatitlərin bütün tiplərində berilium, litium, tantal-niobium filizləşməsi ilə əlaqəli olan gec albitləşmə geniş inkişaf etmişdir.
Litium, tantal, sezium, berilium filizli nəhəng peqmatit sahələri Afrikada-Bikita (Zimbabve), Kanadada, Avstraliyada məlumdur. Beriliumla zəngin olan peqmatit sahələri Afrika qitəsində geniş inkişaf etmişdir.
Ekzogen yataqlar. Ekzogen əmələgəlmələrdə litiumun yüksək miqdarı duzdaşıyan çöküntülərdə müəyyən edilmişdir. İlk növbədə, duzdaşıyan gillərin adı çəkilməlidir. Onlarda sulfatlar, karbonatlar və xloridlər kütlənin 10-75%-ni təşkil edir. Kaliforniyanın qapalı qələvi hövzəsində əmələ gələn «gentorit» gillərində litiumun miqdarı 0,3-0,5%-dir.
Litiumun yüksək konsentrasiyası müasir duzlu göllərdə qeyd olunub.
Minerallaşmış sular. Dünya litium ehtiyatının çox hissəsi minerallaşmış suların payına düşür.
1. Qurumuş duz göllərində kristallararası rapalar. Misal kimi Kaliforniyanın qurumuş Serls gölünü (ABŞ) göstərmək olar. 70 km2 sahəni tutan göldə 15-25 m qalınlığında duz lay dəstəsi (halit, soda, mirabillit) əmələ gəlmişdir. Lay dəstəsi buruqlar vasitəsilə qazılır və ondan nasoslarla tərkibində 0,015% Li2O saxlayan rapa (duz göllərində çoxlu müxtəlif duzlar saxlayan və müalicə üçün işlənilən su) çıxarılır. Fosforitlərin köməyilə onlardan Li2Na[PO4] şəklində litium çökdürülür.
2. Qurumaqda olan su hövzələrinin - göllərin, habelə dənizdən ayrılmış kiçik göllərin), körfəzlərin və dənizlərin şorabaları (şor suları). Məsələn, Böyük Duz gölünün (Yuta ştatı, ABŞ) suları (0,018% Li2O), Ölü dənizin şorabaları (0,004%), litiumun miqdarına (0,2%) görə unikal hesab edilən Atakama səhrasının (Çili) qurumaqda olan gölləri (salarlar) (Salar de Atakama yatağı).
3. Yeraltı zəngin şorabalar. Silver Pik silsiləsindəki Kleyton Velli yatağını (Nevada ştatı, ABŞ) göstərmək olar. Tərkibində 0,08% Li2O saxlayan şorabalar allüvi ilə örtülmüş böyük qalınlıqlı andezit və riolit lava örtüklərinin arasındakı klastik çöküntülərdə saxlanılır.
4. Platforma vilayətlərinin, kənar və dağarası əyilmələrin neft və qaz yataqlarının yeraltı suları. Onlar adətən neftli strukturların duzarası və duzaltı sulu horizontlarında iştirak edir. Xlorid-kalsium- natrium tərkiblidirlər. Li2O ilə (0,08%-ə qədər) yanaşı Rb, Cs, I, Br, B, Sr da saxlayır. Məsələn, Qafqazın və o cümlədən, Azərbaycanın neftli-qazlı mədən suları.
5. Müasir aktiv vulkanizm sahələrinin termal suları. Suların ümumi minerallaşmasının aşağı olmasına baxmayaraq, həmçinin litiumla zənginləşmişlər ki, bu da onların çıxarılmasına imkan yaradır.
Litiumun təbabətdə də istifadə sahələri böyükdür. Ondan ruhi xəstəliklərin müalicəsində, əsəb pozğunluğunda, bəzi böyrək xəstəliklərində, alkoqolizmə qarşı mübarizədə və s. geniş istifadə olunur.
Yekunda onu demək olar ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi litiumun əsas mənbəyi qranit peqmatitləridir. Peqmatitlərə isə bizim respublikamızda təsadüf olunmur və onların aşkarlanma ehtimalı da çox azdır.
Litium üçün ikinci sənaye tipinə aid olan şorlaşmış torpaqlar Azərbaycanda çox geniş yayılmışdır. Sahəsi 2,2 mln. hektar olan Kür-Araz ovalığı torpaqlarının təxminən 60%-i orta və şiddətli dərəcədə şorlaşmış torpaqlardan ibarətdir. Bundan əlavə şorlaşmış torpaqlar Azərbaycanın Siyəzən-Sumqayıt, Ceyrançöl massivlərində, Naxçıvan MR-da və başqa ərazilərində də yayılmışdır. (Q.Z.Əzizov, Ə.Quliyev, 1969).
Bizə elə gəlir ki, məhz şorlaşmış seçmə ərazilərdə və Abşeronda yayılmış palçıq vulkanlarında litium metalına axtarış işləri aparmaq məqsədəmüvafiq olardı.