Arif Cəmil oğlu Quliyev
Hüquq elmləri doktoru, professor, diplomat,
Ukrayna, Kiyev Əqli Mülkiyyət və Hüquq Universiteti
Konstitusiya, beynəlxalq hüquq və ictimai-hüquqi
fənnlər kafedrasının professoru,
Ukraynanın Əməkdar Təhsil İşçisi,
Ukrayna Ali Təhsil Milli Elmlər Akademiyasının akademiki,
“Ukrayna Azərbaycanlıları Elmi Şurası” və
“Xalq Diplomatiyası İnstitutu” İctimai təşkilatlarının rəhbəri

Qara Süleyman oğlu Həsənov,
tarix müəllimi, Boqdan Xmelnitski adına
Melitopol Dövlət Pedaqoji Universitetinin aspirantı.

Hər il 28 mayda Azərbaycan xalqı ən mühüm dövlət bayramlarından biri olan
Respublika Gününü qeyd edir. Bu tarix 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin (ADR) elan olunması ilə əlamətdardır — müsəlman Şərqində ilk
dünyəvi demokratik dövlətin yaranması. Məhz həmin gün Azərbaycan dövlətçiliyinin
təməli qoyulmuşdur. Bu hadisə uzun müddət İranın, sonra isə Rusiya imperiyasının
tərkibində yaşamış xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsinin nəticəsi idi.

Tarixi varislik
Respublika Günü — yalnız bayram deyil, həm də milli kimliyin mühüm
elementidir. 1918-ci il Müstəqillik Bəyannaməsində əks olunan prinsiplər müasir
Azərbaycanın təməlini təşkil edir. Sovet işğalından sonra belə bu ideyalar
unudulmadı — nəsildən-nəslə ötürülərək dövlətçiliyin bərpasına ümid simvolu kimi
qorunub saxlanıldı.

ADR-nin yaradılmasının tarixi konteksti
1917-ci il inqilablarından və Rusiya imperiyasının süqutundan sonra Cənubi
Qafqazda siyasi vakuum yarandı. 1918-ci ilin mayında Zaqafqaziya Seyminin
 dağılmasından sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi müsəlman
fraksiyası Azərbaycanın müstəqilliyini elan etdi. Tiflisdə qəbul edilmiş Müstəqillik
Bəyannaməsi respublika idarəçiliyi formasını, xalq suverenliyini və bütün
vətəndaşların — milliyyətindən, dinindən, sosial statusundan və ya cinsindən asılı
olmayaraq — hüquq və azadlıqlarını təmin edirdi.
ADR-nin elan olunması beynəlxalq miqyasda mühüm hadisə idi. Azərbaycan
müsəlman xalqları arasında ilk dəfə parlament demokratiyasını tətbiq etdi, qadınlara
kişilərlə bərabər seçki hüququ verdi və vətəndaşların dini və etnik mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq bərabərliyini təmin etdi — bu, bir çox Qərb ölkələrindən əvvəl baş
verdi.
1919-cu ildə ADR Fransada, Böyük Britaniyada və İtaliyada diplomatik
nümayəndəliklərini açdı. Azərbaycan dünyada qadınlara seçki hüququ verən ilk
dövlətlərdən biri oldu. Bu gün Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı olan ADR
bayrağı türk kimliyini (göy), islam ənənələrini (yaşıl) və müasirliyi (qırmızı)
simvollaşdırır. Çətin geosiyasi vəziyyətə, sabitliyin olmamasına və xarici təhlükələrə
baxmayaraq, ADR 23 ay fəaliyyət göstərə bildi.
1920-ci ilin aprelində Sovet qoşunları tərəfindən işğal olundu və onun
müstəqilliyi onilliklərlə itirildi.

Müstəqilliyin bərpası və müasir tarix
Yalnız 1991-ci il oktyabrın 18-də, SSRİ-nin süqutu fonunda, Azərbaycan
Müstəqillik haqqında Konstitusiya Aktını qəbul edərək öz dövlət müstəqilliyini bərpa
etdi. 1992-ci ildən etibarən Respublika Günü rəsmi bayram və qeyri-iş günü kimi
qeyd olunur — təkcə ölkə daxilində deyil, həm də dünyanın müxtəlif yerlərindəki
Azərbaycan icmaları tərəfindən.

Azərbaycan ideyası: inamdan — biliyə, ənənədən — dövlətə
Fəlsəfi fikir çoxdan sübut edib ki, milli ideya cəmiyyətin və dövlətin siyasi
təcrübəsinin həyatında əsas rol oynayır. Milli ideya tarixi inkişaf istiqamətini
müəyyənləşdirir, dəyərlər sistemini formalaşdırır və xalqın ideoloji birliyini təmin
edir. Buna görə də hər bir millət öz milli ideyasını formalaşdırmalıdır — bu, siyasi
özünüdərkin obyektiv ifadəsidir. Əks halda, həmin xalqın mövcudluğu daxili əsasını
və perspektivini itirə bilər.
Milli ideya bir nəfərin fantaziyası deyil — o, kollektiv şüurun dərinliyindən
yaranır, tarixi yaddaşda toplanır və dövrün konkret sosial-siyasi reallıqlarında dəstək
tapır. Çoxmillətli dövlətdə milli ideya birləşdirici funksiyanı yerinə yetirmək və ərazi
bütövlüyünü qorumaq üçün ölkə əhalisinin bütün maraqlarını — dilindən, etnik
mənsubiyyətindən və dinindən asılı olmayaraq — nəzərə almalıdır.
 Azərbaycan milli ideyası — mənəvi və siyasi müqavimətin ən güclü silahı kimi
— formalaşmaq üçün uzun yol keçmişdir. Onun təşəkkülü cəmiyyətin inkişaf
strategiyası və ümumi məqsədlər uğrunda mübarizə ilə müşayiət olunmuş, XIX —
XX əsrin əvvəllərində bir çox azərbaycanlı nəsillər bu yolda fəal iştirak etmişdir.
Milli hərəkatın prioritetləri müəyyənləşdirilərkən əvvəlcə dini komponent üstünlük
təşkil edirdi, lakin zamanla bu, milli özünüdərk üçün mədəni-tarixi paradiqmaya
çevrildi və “azərbaycançılıq” ideyasının əsasını təşkil etdi.

Mədəniyyət, ənənələr, tarix və hörmət — bizim dəyərlərimiz
və bələdçilərimizdir
Bu kontekstdə müasir İtaliyanın “atalarından” biri sayılan qraf Kamillo Kavorun
sözlərini xatırlamaq yerinə düşərdi. 1861-ci ildə ölkənin uzunmüddətli birləşmə
prosesinin başa çatmasından sonra o, tarixi bir ifadə səsləndirdi: “Biz artıq İtaliyanı
yaratdıq, indi vəzifəmiz — italyanları yaratmaqdır”. Hər bir aforizm mahiyyəti iti
şəkildə ifadə etsə də, indiki Ukraynanın qarşısında oxşar vəzifənin dayandığını
görməmək çətindir — başqa tarixi-siyasi şəraitdə olsa da.
Bu barədə Ukraynanın Prezidenti Leonid Kuçma 2004-cü ildə Moskvada nəşr
edilmiş “Ukrayna — Rusiya deyil” kitabında yazmışdır: “Əsas oxucu auditoriyam —
Ukrayna və Rusiyadadır. Xüsusilə istərdim ki, bəzi rusiyalı siyasətçilər bu kitabı
oxusunlar. Prezident vəzifəsi mənə “Ukrayna — Rusiya deyil” mövzusuna xüsusi
baxış bucağından baxmaq imkanı verdi — bu baxış başqaları üçün o qədər də əlçatan
deyil. Mən yaxşı başa düşürəm ki, bu həqiqəti dərk etməmək — niyyət pis olmasa da
— ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Axı bəzən xoşxassəli şiş də ölümcül ola bilir.
Xoşbəxtlikdən, mən başqa halları da görmüşəm — anlayışın gəldiyini. Hələ hamıya
gəlib çatmasa da, tarix davam edir”.
Sonra o əlavə edirdi: “Söhbət özünü identifikasiya etməkdən və psixologiyadan
gedir. Ukraynalı politoloq və sosioloqların fikrincə, Ukrayna xalqının konsolidasiyası
prosesi hələ tamamlanmayıb. Biz hələ də tam olaraq kim olduğumuzu dərk
etməmişik. ‘Ukrayna — Rusiya deyil’ formulu ukraynalıların özünüidentifikasiya
prosesinin əsas komponentlərindən birini əks etdirir. Məsələn, “Ukrayna — Türkiyə
deyil” demək yersiz olardı — bu, aydındır. Lakin biz Rusiyanın tərkibində min ilə
yaxın yaşamışıq — yeni Ukrayna kimliyinin formalaşması “burası — Ukraynadır,
orası — Rusiya” deyə aydın daxili təsnifat olmadan mümkün deyil”.

Keçmişin anlayışında gələcəyin gücü var
1990-cı illərin əvvəllərində, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycan
parçalanmaq və vətəndaş müharibəsinə sürüklənmək təhlükəsi ilə üzləşdi.
Ermənistanın Azərbaycan xalqına qarşı təcavüzü geniş vüsət aldı. İqtisadi, siyasi və
digər sahələrdəki böhran böyük sınaqlara səbəb oldu. O dövrdə hakimiyyətdə olan
 rəhbərliyin təcrübəsizliyi və peşəkarlıq çatışmazlığı ölkəni idarəolunmaz hala
salmışdı. Bu dövr Azərbaycanın taleyində həlledici idi: ya müstəqil dövlətə
çevriləcəkdi, ya da daxili qarşıdurmalar və separatçı qüvvələrin dağıdıcı fəaliyyəti
nəticəsində məhv olacaqdı.
Azərbaycan qarşısında “var olmaq ya olmamaq” seçimi dayanmışdı. Məhz bu
kritik anda Azərbaycan xalqı, hətta Prezident Ə. Elçibəy belə, müdriklik göstərərək
həmin dövrün görkəmli siyasi xadimi Heydər Əliyevə müraciət etdi. 1993-cü ilin
iyun ayında Heydər Əliyev Azərbaycan Parlamentinin sədri seçildi və eyni zamanda
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin səlahiyyətlərini yerinə yetirməyə başladı.
Həmin ilin oktyabrında isə Azərbaycan xalqı onu rəsmi olaraq Prezident seçdi. O,
1993-cü il oktyabrın 10-da keçirilən inauqurasiya mərasimində söylədiyi sözləri hər
addımı ilə təsdiqlədi: “Azərbaycan xalqı öz tarixinin ən mürəkkəb, faciəli dövrünü
yaşayır. Bu ağır zamanda üzərimə düşən məsuliyyətin dərəcəsini dərindən anlayıram
və əmin edirəm ki, bütün fəaliyyətimlə, bütün həyatımla xalqın mənə bəslədiyi
yüksək etimadı və ümidi doğrultmağa çalışacağam.”
Azərbaycanın çoxetnikli təbiəti “birlikdə yaşamaq ideyasını” formalaşdırdı —
bu ideya hələ Aristotel tərəfindən xalqın yetkinliyi və məsuliyyət hissi kimi izah
olunurdu. Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasəti nəticəsində “millət” anlayışına
bütün kollektiv identifikasiya formaları daxil edildi: etnik, dini, sosial-mədəni, siyasi
və s. 1993-cü ilin iyun ayından etibarən milli ideya müstəqil və suveren dövlət
formulunda inkişaf etdi. Bu gün çoxmillətlilik Azərbaycanın müasir dəyəri kimi yeni
milli identifikasiya modelini formalaşdırır və onu “azərbaycançılıq” ideologiyası ilə
eyniləşdirir — bu ideologiya dayanıqlı inkişaf və dövlət müstəqilliyinin
möhkəmləndirilməsi kontekstində önəmlidir.
Azərbaycançılıq ideyası — həm ideal, həm məqsəd, həm vasitə, həm də milli
varlıq formulu kimi çıxış edir. Respublikanın əvvəlki rəhbərliyinin yaratdığı çətin
vəziyyətdə — ölkənin taleyi həll olunan zaman — Azərbaycanın böyük oğlu xalqına
sədaqətini nümayiş etdirdi. Faktiki olaraq, Heydər Əliyev 1988–1993-cü illər
arasında altı rəhbər dəyişikliyinin baş verdiyi ölkəni parçalanmaqdan xilas etdi. O,
iqtisadiyyatı bərpa etdi, xalqın hakimiyyət hüququnu təmin etdi və hüquqi vətəndaş
cəmiyyətinin əsasını qoydu.

Milli liderlik- Milli dövlətçiliyin əsası kimi
Yadıma düşür maraqlı bir hadisə: Ukrayna Prezidentinin yanında fəaliyyət
göstərən Dövlət İdarəçilik Akademiyasında təhsil aldığım dövrdə bir professor mənə
belə demişdi: “Azərbaycan geridə qalmış, totalitar bir ölkədir, orada demokratiya
yoxdur və s. ... Sənin bu fikirlərə qarşı arqumentlərin varmı?” Bir həftə sonra mən
materialları hazırlayıb həmin professorun ixtiyarına verdim. Daha bir həftə sonra o
məni yanına çağırdı və dedi: “Sən məni milli məsələ baxımından tərbiyə etdin. Bu
materialları ‘Siyasət və mədəniyyət’ jurnalına göndərdim, redaktora da səninlə
görüşməyi tövsiyə etdim — əgər düzəlişlərin varsa, əlavə et, bu məqalə dərc
olunacaq”.
Həqiqətən, həmin məqalə 2000-ci ilin 5–11 sentyabr tarixlərində “Siyasət və
mədəniyyət” adlı ümumukrayna həftəlik jurnalında “Millətin atası, yaxud niyə
Azərbaycan xalqı Heydər Əliyevdən respublikanı xilas etməyi xahiş etdi” başlığı ilə
dərc olundu.
Məqalədə qeyd olunurdu ki, azərbaycançılığın əsas dəyərlərinə sədaqət
Azərbaycan xalqını birləşdirən amilə çevrilmişdi, bu da ictimai sabitliyi və rifahı,
islahatların uğurunu və milli maraqların qlobal siyasətdə həyata keçirilməsini təmin
edirdi.
Mən dəfələrlə əmin olmuşam ki, Azərbaycan xalqı Heydər Əliyevi — millətin
atası, uzaqgörən və müdrik siyasətçi kimi — səmimi şəkildə sevir. Mən bilirəm ki, bu
sönməz sevgi və hörmət bu gün də azərbaycanlıların qəlbində yaşayır. Fəxrlə deyə
bilərəm ki, mən bu böyük insanla dəfələrlə şəxsən görüşmüşəm, hətta bir neçə dəfə
onun qarşısında çıxış etmişəm. Həmin dövrdə ölkə rəhbəri olan bu şəxs sadəliyi,
ünsiyyətə açıq olması və insanlara qarşı ümumi xoş münasibəti ilə seçilirdi.

Millətin dövrünü müəyyənləşdirən şəxsiyyət
Heydər Əliyevin müstəqil və sabit dövlət quruculuğu yolunda atdığı addımlar
Azərbaycanın tarixi sıçrayışının əsasını qoydu. Onun rəhbərliyi altında Milli Ordu
yaradıldı — bu, milli maraqların qorunmasının, dövlət iradəsinin və gücünün simvolu
idi. Heydər Əliyevin qətiyyətli siyasəti nəticəsində təkcə ölkənin müstəqilliyi
qorunmadı, həm də davamlı iqtisadi inkişafın möhkəm təməli qoyuldu.
Liderin özü də dəfələrlə vurğulayırdı ki, əsl müstəqillik milli sərvətlərin tam
sahibinə çevrilməkdir. Məhz bu dövrdə Azərbaycan öz sərvətləri üzərində
tamhüquqlu sahiblik edən suveren subyekt kimi ilk dəfə çıxış etdi. Ölkə
genişmiqyaslı regional və beynəlxalq enerji layihələrində tamhüquqlu iştirakçıya
çevrildi, qlobal enerji təhlükəsizliyi sisteminə inteqrasiya olundu. Bu addımlar 1995-
ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbuluna zəmin yaratdı — bu
sənəd dövlətin sabit inkişafı üçün hüquqi baza oldu.

Azərbaycançılıq — milləti birləşdirən ideya
Heydər Əliyev daim vurğulayırdı ki, dil, ənənələr və mədəni dəyərlər milli
birliyin ən mühüm alətləridir. O deyirdi: “Hər bir xalq doğma dili ilə yaradılır”. Onun
təşəbbüsü ilə hələ 1978-ci il Konstitusiyasında azərbaycan dilinə dövlət dili statusu
verildi — bu, sovet dövrü şəraitində cəsarətli və qəhrəmanlıq addımı idi. 2007-ci ildə
isə türkcə dilinin qorunması və inkişafına verdiyi töhfəyə görə o, Atatürk adına
mükafata layiq görülmüşdür (ölümündən sonra).
Heydər Əliyevin formalaşdırdığı azərbaycançılıq konsepsiyası etnik
kateqoriyadan çıxaraq, Azərbaycanda yaşayan bütün xalqları və Azərbaycanı öz
vətəni kimi qəbul edənləri birləşdirən inteqrasiya platformasına çevrildi. Bu ideya
milli kimliyin qorunması, mənəvi köklərə hörmət və eyni zamanda ümumbəşəri
dəyərlərlə inteqrasiyaya açıq olmağı özündə cəmləyir.

Dövlət — insan vasitəsilə, insan — dövlət vasitəsilə
Heydər Əliyev insanlarla elə danışmağı bacarırdı ki, hər bir vətəndaş bu
müraciəti fərdi şəkildə qəbul edirdi. Liderlə cəmiyyət arasındakı bu dərin bağ ictimai
etimadın, sabitliyin və həyata keçirilən islahatların uğurunun əsas amillərindən birinə
çevrildi. O, dünyanın hər yerində yaşayan azərbaycanlıları həmrəyliyə, bir-birini
dəstəkləməyə, milli ənənə və bayramları — harada yaşamasından asılı olmayaraq —
qoruyub saxlamağa çağırırdı. Onun fikrincə, azərbaycançılıq sadəcə etnik özünütəyin
deyil, həm də hər kəsi vahid tarixi-mədəni birlikdə birləşdirən mənəvi və vətəndaş
məsuliyyəti idi.

Heydər Əliyevin irsi — gələcək nəsillər üçün yol göstərici
Heydər Əliyev bütün siyasi fəaliyyəti boyu Azərbaycanın müstəqilliyini
qorumaq və möhkəmləndirmək prinsiplərinə sadiq qalmışdır. O yaxşı başa düşürdü
ki: “Müstəqillik yolu ən çətin yoldur”, — lakin ölkəni bu yolla inamla aparır, onu
hüquqi, sosial, iqtisadi, mədəni və beynəlxalq sahədə möhkəmləndirirdi.
1999-cu ildə sülhə sadiqliyinə, demokratiyanın inkişafına və postsovet
məkanında liderliyinə görə Kembric Beynəlxalq Bioqrafiya Mərkəzi Heydər Əliyevə
“XX əsrin görkəmli şəxsiyyəti” fəxri adını verdi. Azərbaycan rəhbəri daim Vətən
sevgisi, xalqına sədaqət, ədalət və humanizm axtarışı ilə idarə olunurdu. O inanırdı:
“Hər kəs həyatda özü seçir — şöhrətmi, yoxsa rüsvayçılıq, şəxsi rifah, yoxsa
vətəndaşlıq borcu, mənfəət, yoxsa vicdan.”

Heydər Əliyev Fondu: Böyük ideyanın davamı
Azərbaycançılıq milli ideyasının dərinliklərindən qaynaqlanan Heydər Əliyev
Fondunun çoxşaxəli fəaliyyəti, təsis edildiyi gündən etibarən Azərbaycanın mənəvi
və mədəni irsinin qorunması və təbliği baxımından ən vacib institutlardan birinə
çevrilmişdir. Bu Fond ümummilli liderin vəsiyyətlərini həyata keçirərək, keçmişə
hörmətlə yanaşmaqla layiqli gələcək tərbiyəsi istiqamətindəki səylərini əks etdirir.
Fondun prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti,
UNESCO və ICESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın və vitse-
prezident Leyla Əliyevanın rəhbərliyi ilə müasir cəmiyyətin şüurunu formalaşdıran
milli-mənəvi idealların möhkəmləndirilməsi istiqamətində geniş və hərtərəfli iş
aparılır. Onların fəaliyyəti cəmiyyətdə humanist dəyərlərin, kimliyin, tarixi
ardıcıllığın və mədəni bütövlüyün gücləndirilməsinə yönəlib.
Heydər Əliyev Fondunun layihələri elmin, təhsilin, mədəniyyətin, səhiyyənin,
idmanın inkişafı, gənclərin dəstəklənməsi, eləcə də dünya ictimaiyyətinə
Azərbaycanın həqiqətlərinin çatdırılması kimi strateji əhəmiyyətli sahələri əhatə edir.
Bu təşəbbüslər birbaşa Heydər Əliyevin başladığı işin davamıdır — milli yaddaşın
qorunması, tarixi həqiqətin və xalqın mədəni ləyaqətinin təsdiqi.
Fondun yaradılması xalqın böyük oğluna olan sevgi və dərin ehtiramının ifadəsi
oldu. Heydər Əliyev bütün həyatı boyu Azərbaycanın mədəni sərvətlərini toplayır,
qoruyur və yaşadırdı. İncəsənət, ədəbiyyat, musiqi, memarlıq, tarixi abidələr — bütün
bunları o, mənəvi gücün, gözəlliyin və humanizmin əbədi rəmzləri kimi
dəyərləndirirdi. Onun Azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasına, diaspor
hərəkatının inkişafına və milli qürur hissinin tərbiyəsinə verdiyi töhfəni
qiymətləndirmək çətindir. “Yüksək mədəniyyətə sahib olan xalq həmişə irəli
gedəcək, yaşayacaq və inkişaf edəcək,” – deyirdi Heydər Əliyev.

Kiyev və Bakı: zamanla sınaqdan çıxmış tərəfdaşlıq
Hələ sovet rəhbərliyində yüksək vəzifələrdə çalışdığı dövrdə Heydər Əliyev
Ukraynanın inkişafına mühüm töhfələr vermişdi. Parlaq nümunələrdən biri — 1980-
ci illərin sonlarında Dunay və Dnepr çaylarının birləşdirilməsi layihəsinin həyata
keçirilməsi məsələsi qaldırıldıqda, onun qəti müdaxiləsi olmuşdur. Bu layihə təkcə
Ukraynaya deyil, bütün Şərqi Avropaya ekoloji fəlakət təhlükəsi yaradırdı.
Ukraynanın baş naziri Vitold Fokin Moskvada dəstək ala bilmədiyi üçün birbaşa
Heydər Əliyevə müraciət etdi. Onun müdaxiləsi sayəsində layihə dayandırıldı.

Yaddaşda qalan qayğı
Heydər Əliyevin Ukraynaya dəstəyi təkcə təhlükəsizlik məsələləri ilə
məhdudlaşmırdı. Onun təşəbbüsü ilə Kiyev Milli Filarmoniyasının bərpası üçün
vəsait ayrılmışdı — bu bina bu gün Ukraynanın mədəni irsinin simvoluna
çevrilmişdir. Onun dəstəyi ilə “Obolon” zavodu və uşaq qida fabriki inşa olunaraq
istismara verilmişdir. Kiyev metrosunun inkişafına da Heydər Əliyev kömək etmişdir
— bu, Ukrayna paytaxtının nəqliyyat infrastrukturuna mühüm töhfə idi.

Heydər Əliyev — Ukraynanın dostu
Ukraynada Heydər Əliyevə görkəmli siyasi xadim kimi böyük hörmət və
minnətdarlıqla yanaşılırdı. O, Yaroslav Müdrik ordeni ilə təltif edilmiş, Kiyevin Fəxri
Vətəndaşı və Ukrayna Prezidenti yanında Dövlət İdarəçiliyi Akademiyasının Fəxri
doktoru adına layiq görülmüşdür. Onun adı Kiyevdəki Azərbaycan Səfirliyi
yaxınlığındakı parkda əbədiləşdirilmiş, Bakıda yerləşən Ukrayna Mədəniyyət
Mərkəzində isə Heydər Əliyevin abidəsi ucaldılmışdır. 2004-cü il iyunun 4-də
Kiyevdə dünyanın ilk Heydər Əliyev abidəsinin açılış mərasimində Ukrayna
Prezidenti Leonid Kuçma demişdi: “‘Heydər’ qədim türk dilindən tərcümədə ‘öndə
çaparaq gedən süvari’ deməkdir — bu ad böyük liderin ruhunu və
məqsədyönlülüyünü tam əks etdirir”. O, praqmatizmi və qətiyyəti birləşdirən realist
siyasətçi idi. Onun uzaqgörən siyasəti sayəsində Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatlar
dayandırılmış və münaqişənin həlli beynəlxalq səviyyəyə çıxarılmışdı.

Dövlətçiliyi möhkəmləndirən dostluq
Leonid Kuçma və Heydər Əliyev münasibətlərini qarşılıqlı etimad və hörmət
üzərində qurmuşdular. Ukraynanın sabiq müdafiə naziri Valeriy Şmarovun
xatirələrinə görə, Azərbaycanın dağılmasının qarşısının alınmasında Ukraynanın
mənəvi dəstəyi həlledici rol oynamışdır. Məhz iki prezidentin şəxsi dostluğu
sayəsində həm xarici, həm daxili rəqiblərlə dialoq başlandı, xaos dayandırıldı və
müstəqillik qorundu. Ukrayna və Azərbaycanın birgə səyləri öz bəhrəsini verdi:
sənayenin və elmin inkişafı, Avropa ilə Asiya arasında nəqliyyat dəhlizlərinin
yaradılması, qlobal enerji layihələrində iştirak.
Ukraynaya neft tədarükünün şərq marşrutu bağlandıqda, Azərbaycan kənarda
qalmadı — sabiq baş nazir Anatoli Kinaxın yazdığı kimi, dost dövlətə vaxtında
yardım edərək mənəvi borcunu yerinə yetirdi.

Azərbaycan diplomatiyası və onun dərsləri
Azərbaycan-Ukrayna münasibətlərinin inkişafında xüsusi rol Heydər Əliyevə,
daha sonra isə İlham Əliyevə məxsusdur. Onlar təkcə dövləti siyasi təlatümlər
şəraitində qoruyub saxlamaqla kifayətlənməyib, həm də onu bütün region üçün
davamlılıq nümunəsinə çevirdilər. Ukrayna da bu təcrübədən dəyərli dərs götürə
bilər: yalnız strateji liderlik və müdrik diplomatiya vasitəsilə milli suverenliyi
qorumaq mümkündür.
Müasir Azərbaycanın tarixi Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə ayrılmaz şəkildə
bağlıdır — o, sabit və müstəqil dövlətin əsaslarını qoymuş milli liderdir. Onun siyasi
irsini Prezident İlham Əliyev davam etdirir — o, xüsusilə ölkənin ərazi bütövlüyünü
bərpa etməsi ilə fərqlənir. Bu isə müasir dövlətçiliyin əsas nailiyyətlərindən biridir.

Diaspora — xalqlar arasında körpü
Ukraynada Azərbaycan diasporası hər zaman mühüm rol oynamışdır — həm
milli kimliyin qorunmasında, həm də ümumbəşəri və tolerant dəyərlərin təşviqində.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin şəxsi diqqəti sayəsində XXI əsrin əvvəlində
Ukraynadakı diaspora vətəndaş yetkinliyi və mədəni qarşılıqlı hörmət nümunəsinə
çevrilmişdi. Zamanla diasporada müəyyən fikir ayrılıqları yaransa da, onun əksər
üzvləri hələ də ziyalılıq, vətənpərvərlik və birliyə can atma nümunəsigöstərməkdədirlər.

İnsanlıq və dövlətçilik — bir şəxsiyyətdə
Dünya azərbaycanlılarının III və IV qurultaylarında Prezident İlham Əliyev
vurğulayırdı: “Biz bir məqsədə xidmət edirik — Azərbaycanı daha güclü etmək.
Diaspor təşkilatları və səfirliklər qarşılıqlı əlaqədə olmalı, əlaqələri
möhkəmləndirməli və ölkənin maraqlarını irəli aparmalıdır”.
Azərbaycançılıq bir ideologiya kimi — təkcə mədəni kod deyil, həm də qlobal
həmrəyliyin təməlidir. Bu ideya milyonları birləşdirib və zamanın sınağından çıxıb.
Heydər Əliyev dəfələrlə deyirdi: “Böyük siyasət xırda hisslərə və maraqlara tabe
etdirilə bilməz”. Məhz buna görə xalq onu sevirdi — səmimiyyətinə, açıqlığına,
təşkilatçılığına, tələbkarlığına, məsuliyyətinə və hər kəslə şəxsiyyət kimi danışma
bacarığına görə. Onun liderliyi təkcə siyasi fenomen deyildi — o, həm də humanist
dəyərlər üçün meyar, gələcək nəsillər üçün ilham mənbəyi idi.

Dünyada fikrinə hörmət edilən dövlət
Cəmi bir neçə onillik — bir qədər artıq çeyrek əsr ərzində — Azərbaycan
müstəqil beynəlxalq subyektə çevrilmiş, ölçülmüş və müstəqil xarici siyasət
yürütmüş, regional sabitliyi, multikulturalizmi və iqtisadi tərəfdaşlığı
möhkəmləndirmişdir. Bütün bu nailiyyətlər Heydər Əliyev fenomeni, onun
uzaqgörən irsi və güclü siyasi varislik sayəsində mümkün olmuşdur.
Respublika Gününün qeyd olunması — təkcə tarixə ehtiram deyil, həm də
gələcəyə yol göstəricidir. Müasir azərbaycanlı nəsilləri bu gündə yalnız əcdadların
qəhrəmanlığını deyil, həm də müasir insanların məsuliyyətini görür. Bu tarix artıq
getdikcə daha çox maarifləndirici və vətənpərvərlik xarakteri daşıyır — xüsusən
gənclər arasında.