GEOLOJİ QURULUŞ

Türk dünyasının əhatə etdiyi geniş Avrasiya ərazisi geoloji-tektonik cəhətdən Kembriyəqədər, Paleozoy və Mezo-Kaynozoy qırışıqlığı vilayətlərindən təşkil edilmişdir ki, bunların da daxilində özünəməxsus geoloji-tektonik inkişafı ilə fərqlənən ayrı-ayrı struktur vahidlər ayrılır.
Ən qədim strukturlara Kembriyəqədər qırışıqlığı vilayətlərinə aid edilən Şərqi Avropa, Sibir və Tarım platformaları, həmçinin Mözi (Mizi) plitəsi uyğun gəlir. Şərqi Avropa platforması cənubdan Paleozoy (basdırılmış Hersinidlər) və onları qeyri-uyğun örtən Mezozoy-Kaynozoy komplekslərindən təşkil edilmiş Skif və Qərbi Turan plitələri (platformaları) ilə sərhədlənir.
Paleozoy qırışıqlığı vilayətlərinə Skif və Qərbi Turan plitələri ilə yanaşı Şərqi Avropa və Sibir platformaları arasında məskunlaşaraq Şimali və Mərkəzi Asiyanın geniş ərazini əhatə edən və öz növbəsində iki – Ural-Sibir və Mərkəzi Asiya seqmentlərindən təşkil edilmiş Ural-Oxot (Ural-Monqolustan) mütəhərrik qurşağı aiddir. Türk dünyası daxilində qurşağın tərkibində Ural (mərkəzi və cənub hissələri), Taymır, basdırılmış Qərbi Sibir, Qazaxıstan-Tyanşan, Altay-Sayan-Monqolustan, Monqolustan-Oxot sistem və vilayətləri ayrılır.
Nəhayət, Mezo-Kaynozoy qırışıqlığı vilayətinə nəhəng Alp-Himalay (Aralıq dənizi) qırışıqlıq qurşağı aid edilir ki, Türk dünyası daxilində o, Pireney-Alborz, Dobruca-Kopetdağ və Dinar-Zond qolları ilə təmsil edilir. Həmçinin Kaynozoyda (Eosendə) əmələ gəlmiş strukturlara Monqol-Oxot qurşağının törəmələri üzərinə qoyulmuş Baykal (Bəygöl) rift sistemi aid edilir.
Bu strukturlara aid aşağıda təqdim edilən yığcam, lakin dolğun məlumatlar əsasənmüxtəlif illərin toplu elmi-tədqiqat işlərindən [1, 10, 26, 29, 31-33, 35, 39] əldə edilmiş materialların, həmçinin ayrı-ayrı regionlara aid ədəbiyyatın təhlili və təfsiri əsasında verilir.
1. Kembriyəqədər qırışıqlığı vilayətləri

1.1. Şərqi Avropa platforması (Pra-Avropa)
Şərqi Avropa platformasının bünövrəsi qırışıqlığın Kareliya epoxasından sonra, 1.7 milyard il əvvəl formalaşmışdır. Tektonik cəhətdən platforma qədim nüvə və onu hasiyələyən müxtəlif yaşlı qırışıqlıq qurşaqlarından ibarət olan müstəqil qitə (subqitə) şəklində çıxış edir. Müşahidə edilən geoloji quruluşda platforma nəhəng üçbucağa bənzəyir və sərhədləri əsasən dərinlik qırılma və üstəgəlmələri ilə müəyyən edilir. Qərbdə platforma Teyser-Tornkvist lineamen­ti vasitəsilə cavan Qərbi Avropa platformasından ayrılır, şərq sərhədi isə Gec Paleozoy yaşlı Uralönü kənar əyilmənin özülündə izlənilir. Bununla belə Uralın qərb yamacının Hersinidləri platformanın şərq kənarı üzərində tektonik yerləşmişdir. Türk dünyası hüdudlarında platforma cənub-şərq və cənub hissələri ilə (Volqa-Ural anteklizi və Xəzəryanı sineklizi) təmsil edilərək Ural-Oxot (qərb parçası), Skif və Qərbi Turan strukturları ilə həmsərhəddir (şəkil 1.1).
Volqa-Ural anteklizini təşkil edən Tokma və Tatar tağ qalxımları Arxeyin qranulit və amfibolit fasiyalı metamorfizmə uğramış törəmələrindən təşkil edilmişdir. Bu qalxımları ayıran Melekes qraben-əyilməsi isə Orta-Üst Paleozoy yaşlı terrigen-karbonat çöküntüləri ilədoldurulmuşdur. Səthi geoloji quruluşda birçox yerlərdə müxtəlif qalınlıqlı Dördüncü dövr çöküntüləri ilə örtülmüş və qırışıqlığa məruz qalmış Orta-Üst Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoyun terrigen və karbonat fasiyalı süxurlar iştirak edir. Anteklizin yer qabığının orta qalınlığı 35-40 km-dir.
Mürəkkəb geoloji quruluşa malik və qalın (20-23 km) çökmə qatla doldurulmuş dərin Xəzəryanı sineklizinin (çökəkliyinin) bünövrəsi onun mərkəzinə tərəf pilləvari düşən tektonik bloklardan təşkil olunmuşdur (şəkil 1.2). Şimal və şimal-qərbdə çökəklik fleksura zonaları ilə hüdudlanır. Çökmə qatın kəsilişində Paleozoy, Mezozoy və Paleogenin terrigen-karbonat kompleksləri iştirak edir. Onun Paleozoy qatında (3-10 km dərinliklərdə) sahəsi 10 min km2-ə çatan çoxsaylı nəhəng duz tağları ilə təmsil edilən duz tektonikası aydın ifadə olunur (Perm dövrünün Kunqur duzdaşıyan kompleksi).

Şəkil 1.1. Şərqi Avropa platformasının tektonik sxemi [26].
1– Rifeyəqədər bünövrənin yer səthinə çıxışları (I – Baltik qalxanı; II– Ukrayna qalxanı); 2 –bünövrənin səthi üzrə Rusiya plitəsinin əsas struktur elementlərini haşıyələyən izohipslər (III – Voronej anteklizi; IV – Belorusiya anteklizi; V – Volqa-Ural anteklizinin Tatarıstan tağı; VI –Volqa-Ural anteklizinin Tokma tağı; VII – Baltik sineklizi; VIII – Moskva sineklizi; IX – Xəzəryanı sineklizi; X – Dnepr-Donetsk əyilməsi; XI – Qaradənizyanı çökəkliyi; XII – Dnestr əyilməsi); 3 – duz tektonikasının yayıldığı vilayətlər; 4 –epibaykal Timan-Peçora plitəsi (a – xarici zona; b – daxili zona); 5 –Kaledonidlər; 6 –Hersinidlər; 7 –hersin kənar əyilmələri; 8 –Alpidlər; 9 –alp kənar əyilmələri; 10 – avlakogenlər; 11 – üstəgəlmələr, tektonik örtüklər və süxur kütlələrinin üstəgəlmə istiqamətləri; 12 – platformanın müasir sərhədləri.

Şəkil 1.2. Xəzəryanı sineklizinin Rifeyəqədər bünövrə üzrə struktur xəritəsi. Tərtib edəni –L.F.Volçequrski və b. [33].
1 – stratoizohipslər; 2 – bünövrənin süxurlarını kəsmiş buruq quyuları; 3 –yarılmalar; 4 – Şərqi Avropa platformasının kənar tikişləri; 5 – Cənubi Ural və Muqocar.
1.2. Mözi (Mizi) plitəsi (Avropa Baykalidləri – Proto-Avropa)

Mözi (Mizi) plitəsi Şərqi Avropa platformasının ucqar cənub-qərb kənarına uyğun gəlir və onun tərkib hissəsi olan Ukrayna qalxanından Skif plitəsinin şimal-qərb qurtaracağı vasitəsilə ayrılmışdır. Coğrafi cəhətdən plitə Bolqarıstan və Rumıniya ərazilərində yerləşərək, qərb və cənubda müvafiq olaraq Karpatlar və Balkanidlər qırışıqlıq sistemləri ilə həmsərhəddir (şəkil 1.3). Şərqdə Mözi plitəsi Qara dənizinin suları ilə örtülür, şimal-şərqdə isə Skif və Mözi plitələri arasına soxulmuşPaleozoy-Mezozoyyaşlı ensiz Şimalı Dobruca orogenindən Peçanyaqa-Kamena dərinlik yarılması vasitəsilə ayrılmışdır. Plitənin şimalında ensiz Karpatönü əyilməsi lokallaşır, cənubunda isə Balkanlardan aktivləşmiş ensiz Balkanönü əyilməsi ilə ayrılan ŞimaliBolqarıstan qalxımı yerləşir. Plitənin mərkəzi hissəsi bünövrənin bir sıra qalxmış və enmiş bloklarından təşkil olunmuşdur. Bünövrə Mərkəzi Dobrucada yer səthinə çıxır, Cənubi Dobrucada isə tək-tək quyularla açılmışdır. Bünövrənin Üst Proterozoy-Alt Kembri amfibolitləri və yaşıl rəngli şistləri demək olar ki, tam kəsilişlə çıxış edən Paleozoy-Mezozoy, həmçinin Üst Eosenlə başlayan Kaynozoy dayaz dəniz çökmə kompleksləri ilə örtülmüşdür. Perm və Triasın kəsilişində vulkanitlər iştirak edir.

Şəkil 1.3. Mözi plitəsi və Şərqi Balkanidlərin tektonik sxemi. Tərtib edəni K.Benks[33].

1.3. Sibir platforması
Sibir platforması Asiya qitəsininn quruluşunda mərkəzi mövqe tutur. O, qərbdən və cənubdan relyefdə qabararaq dağ-qırışıqlıq sistemləri yaradan,həmçinin Mezo-Kaynozoy çöküntü örtüyü altında basdırılmış (Qərbi Sibir platforması) Ural-Oxot örtük-qırışıqlıq qurşağının strukturları ilə əhatə olunur. Şimalda qədim platformanın sərhədi şərti olaraq Yenisey (Yeniçay)-Xatanqa çökəkliyi (Qərbi Sibir Mezo-Kaynozoy hövzəsinin şaxəsi) üzrə keçirilir, şərqdə isəonun sərhədini Verxoyansk-Kolıma qırışıqlıq sisteminin üstəgəlmələr cinahı təşkil edir. Neotektonik mərhələdə platformanın cənub-şərq kənarında orogenez prosesi baş vermişdir və o, Mərkəzi Asiya qırışıqlıq qurşağının tərkibinə daxil olmuşdur.
Sibir platformasının hüdudlarında yer qabığının maksimal qalınlığı Stanovoy silsiləsindədir(60 km-dir), orta göstəricisi isə 37 km təşkil edir. Platformanın bünövrəsi əsasən iki yerdə – cənub-şərqdə Aldan-Stanovoy və şimalda Anabar qalxanlarında açılır (şəkil 1.4), həmçinin nisbətən kiçik sahələrdə – Olenek tağ qalxımında və platformanın cənub-qərb haşiyəsində müşahidə edilir.

Şəkil 1.4. Sibir kratonunun tektonik xəritəsi. Tərtib edəni O.M.Rozen və b. [33, 35].
1 – bünövrənin əsas çıxışları; 2 – kratonun periferik hissələrinin Paleozoy və Mezozoy üstəgəlmələr qurşaqları; 3 – platforma örtüyünün qalınlığı (km); 4 – əsas (baş) suturlar; 5 – platforma örtüyündəki qırılmalar; 6 – kimberlit qurşaqları; 7 – yer qabığıksenolitləri saxlayan kimberlit qurşaqları; 8 – Kembriyəqədər bünövrəni açan quyular.

Aldan-Stanovoy qalxanı platformanın cənub-şərqində yerləşərək iki seqmentə ayrılır: məxsusi Aldan meqabloku və cənubdan onun üstünə yeridilmiş Stanovoy meqabloku. Aldan meqabloku submeridional qırılmalarla üç sərbəst bloka (qərbdən şərqə doğru) ayrılır: Olekma, Mərkəzi Aldan və Batomq. Qalxanın qranulit fasiyasınadək metamorfizləşmiş ən qədim mafit və ultramafitlərinin yaşı 3.3-3.2 mlrd il təşkil edir (Ar­xey). 2.5 və 2.2-2.0 mlrd il əvvəlki zaman hüdudlarında (Paleo-Proterozoy) qalxanın kəsilişinə nəhəng qələvi qranitoid massivləri və təbəqələnmiş plutonlar yeridilmiş və sonradan platforma inkişaf rejimi bərqərar olmuşdur. Lakin Gec Yura-Erkən Təbaşirdə Monqol-Oxot okeanı tərəfindən baş verən subduksiya prosesi Stanovoy meqablokunun kəskin tektonik aktivləşməsinə səbəb olmuşdur.
Anabar massivi (qalxanı) eyniadlı anteklizin nüvəsinə aiddir. Massiv iti ucu ilə şimala baxan kobud üçbucaq formasındadır. Onun tərkibində qərbdən şərqə yerləşmiş üç blok ayrılır: Maqan, onun üstünə gəlmiş Daldı (MərkəziAnabar) və öz növbəsində sonuncunun üstünə gəlmiş Xapçan blokları. Maqan və Daldı bloklarını təşkil edən süxurların ilkin yaşı 3,2 mlrd il müəyyən edilmişdir. Sonrakı qranulit metamorfizmi prosesi 2,8 mlrd il əvvəl baş vermişdir. Kəsiliş metaçökmə süxurlarla təbəqələnən plagioqneyslər və metabazitlərlə təmsil olunur. Qranulit metamorfizminin baş verməsi zamanı qırılma zonalarına çarnokitlər və enderbitlər əlavə edilmişdir. Gec Arxey və Erkən Proterozoyda bütün bu süxurlar intensiv deformasiyaya uğramışlar. Xapçanblokunda 1,9 mlrd il əvvəl qranulit fasiyasınadək metamorfizləşmiş Alt Proterozoy yaşlı qneyslər və metakarbonatitlər üstünlük təşkil edir. Xapçan kompleksihəmçinin Olenek qalxımının tağ hissəsində açılır.
Sayan-Taymır dərinlik yarılmasından qərbdə Sibir platformasının bünövrəsindəTunqus meqablokuayrılır. Platformanın Sayanyanı hissəsində meqablokun süxurları səthdə açılmaqla yanaşı ŞərqiSayan orogeninin ən yeni dislokasiyalarına da cəlb olunmuşdur. Burada Erkən Kembriyəqər yaşlı(3.2 mird il) süxurların açılış zolaqları qneyslərdən, amfibolitlərdən, qranulitlərdən və miqmatitlərdən ibarətdir və qranit plutonları ilə yarılmışdır (1,9 mlrd il).
Sibir kratonunun bünövrəsinin ən cavan törəmələrinə onun cənub-şərq kənarı boyu izlənilən və əksərən çökmə örtük altında basdırılmış Akitkan vulkanik-plutonik qurşağıaid edilir. Bu qurşağın süxurları Alt Proterozoyun üst qatlarına (1.9-1.7 mlrd il) uyğun gəlir. Qurşağın Alt Proterozoy yaşlı ensialik təməli konqlomeratlar, qumdaşılar, kontrast tərkibli yüksək qələvili vulkanitlərdən təşkil olunmuşdur. Qranit-rapakivilər geniş yayılmışdır.
Sibir platformasının kratonlaşması Erkən Proterozoyun ikinci yarısında, 1.9-1,8 mlrd il əvvəl başa çatmışdır.
Rifeydə Sibir platforması avlakogen inkişaf mərhələsinə keçmişdir. Bu avlokogenlər periferik mütəhərrik qurşaqlara (Paleoasiya və Protopasifika)doğru açılan çox mürəkkəb sistem əmələ gətirir.Erkən Rifey riftləri əsasən platformanın şimalında, cənub-şərqində və cənubunda yerləşirlər. Onlar təməlində çox vaxt kobudqırıntılı qırmızı rəngli süxurlar olan dayazdəniz çöküntüləri ilə doldurulmuşdur. Bəzi yerlədə vulkanitlərə də rast gəlinir. Orta və Gec Rifeydə riftogenez platformanın şimal-qərb və qərb hissələrini əhatə etmişdir, cənub hissəsini yenidən canlandırmış, riftlərdə isə dayazdəniz terrigen və karbonat çöküntüləri və az miqdarda vulkanitlər toplanmışdır. Rift təknələrindən kənarda da çöküntütoplanma prosesi getmişdir.
Kratonun periferiyasıboyu Gec Rifeydə Paleoasiya və Protopasifika qurşaqları hüdudlarında adalar qövslərinin akkresiyası ilə əlaqəli deformasiyalar baş vermiş və bu səbəbdən Kembrinin başlanğıclarında platformanın cənub və cənub-qərb haşiyəsində qabarmış sahələr əmələ gəlmişdir. Rifeylə Vendin sərhədində dəniz suları platformanın demək olar ki,bütün ərazisini tərk etmişdir.
Kembrinin əvvəllərində Sibir epikontinental dənizinin təcrid olunması onun cənubi-mərkəzi hissəsində güclü duzlu hövzənin yaranmasına səbəb olmuş, nəticədə burada 2 km qalınlıqlı duz qatı əmələ gəlmişdir. Duztoplanma prosesi Orta və Gec Kembri müddətində tədricən zəifləyərək, əvvəlcə karbonat, sonra isə kobud qırmızı rəngli süxurların çökməsi ilə əvəz olunmuşdu.
Ordovik-Erkən Karbonda platformanın dayazsulu hövzələrində olduqca az qalınlıqlı,müxtəlif litoloji tərkibli çöküntülər toplanırdı. Onların qalınlığı davamlı olaraq şimal-qərbə, yəni açıq dəniz şəraiti saxlanılmış Taymır tərəfə artırdı.
Devon dövrünə nəhəng Vilüy avlokogeninin yaranma və inkişafı baş verir. Burada Orta-Gec Devon ərzindəsonradan diapirlər yaradan qalın duz çöküntülərinin toplanması ilə eyni vaxtda intensiv bimodal lava axınları toplanır. Devonda platformada, əsasən də Anabar qalxanından şərqdə, güclü kimberlit maqmatizmi təzahür etmişdi.
Orta Karbondan başlayaraq nəhəng Tunqus sineklizi aktiv inkişaf etmiş və onun hüdudlarında Orta Karbon-Perm müddətində daşkömürdaşıyıcı limnik formasiya süxurları toplanmışdı. Analoji, lakin bir qədər kiçik miqyaslı formasiya buradan cənub-qərbdə yerləşmiş Kansk-Taseyev sineklizində formalaşırdı. Bu dövrdə Vilüy avlokogeninin üzərində eyniadlı sinekliz törəmişdir.
Tunqus sinekliziPerm və Triasın sərhədində başlamış güclü trap maqmatizminin təzahür sahəsi kimi məşhurdur. Burada bazalt örtüklərinin qalınlığı 3,5 km-ə çatır, dolerit sillərinin isə qalınlığı 1 km-dən çoxdur. Sineklizdən şimal-şərqdə (Maymeça-Kotuy zonası) Erkən Triasda nəhəng dairəvi plutonların yeridilməsi ilə müşayiət edilən ultraəsasi-qələvi maqmatizmi baş verir. Platfomanın digər ərazilərində Orta Triasda sona çatan maqmatizm təzahürləri də məlumdur. Olenek-Aldan vilayətində Erkən Trias dövrü kimberlit maqmatizminin yenidən bərpası ilə xarakterizə olunur.
Triasın sonlarında Vilüy sineklizinin sərhədləri əhəmiyyətli genişlənmişdir. Təbaşirdə sinekliz qalın daşkömür layları ilə doldurulmuş və bununla da Verxo­yanskönü çökəkliklə birləşmişdir. Bu çökəklik Yuranın axırlarında şimaldakı böyük Yenisey-Xatanqa çökəkliyi ilə birləşir. Göstərilən strukturlar Sibir platfomasının şimal və şimal-şərq kənarlarının müasir struktur planını müəyyən edir.
Yura ərzindəplatformanın cənub yarısı qonşu Sayan-Baykal qalxım vilayətində baş verən proseslərin və Monqol-Oxot okean qabığının Stanovoy qurşağının altına subduksiyasının təsiri altında olmuşdur. Formalaşan orogenin önündə bir sıra dağətəyi çökəkliklərın təməli qoyulmuş və buranın molasslarında qalınlığı 4 km-ə çatan kömürdaşıyan formasiyalar toplanmışdır. Stanovoy qurşağının özü Yura və Erkən Təbaşirdə əhəmiyyətli maqmatik emala məruz qalmış, bununla yanaşı Erkən Təbaşirdə formalaşmış qranitoid plutonları və vulkanitləri Aldan meqablokuna da yayılmışdır.
Platformada tektonik aktivlikGec Təbaşir-Paleogendə zəifləyir. Bu vaxt platforma tədricən qalxmaya məruz qalan alçaq quruyla təmsil edilirdi. Qabarma sürəti Neogen-Dördüncü dövrdə artmış və Tunqus sineklizinin yerində hündürlüyü 2 km-ə çatan Putoran platosu və Baykal dağ silsilələri ilə qonşu olan Stanovoy silsiləsi yaranmışdır.
Sibir platformasının uzunmüddətli inkişafı nəticəsində (əsasən Təbaşirin ortaları üçün) təşəkkül tapmış ümumi strukturu şəkil 1.5-də verilir.

Şəkil 1.5. Sibir platformasının pleyt-tektonik rayonlaşdırılması. Tərtib edənlərİ.N.Peşkova və İ.V.Dolmatova [33, 35].
1 – Arxey-Erkən Proterozoy kristallik bünövrənin səthə çıxışları; 2 – paleomikroqitələr; 3-6 – qitə riftləri və paleoriftləri: 3 – Rifey (R1-2); 4 – Erkən Paleozoy (D3-C1); 5 – Erkən Mezozoy (T-J1); 6 – Gec Mezozoy-Kaynozoy (K2-Q); 7 – riftüstü Rifey depressiyalarının sərhədləri; 8 – Rifey passiv paleokənarın sərhədləri; 9 – Devon passiv paleokənarın sərhədləri; 10 – plitələrin toqquşması nəticəsində transformasiyaya uğramış passiv paleokənarlar: a - güclü transformasiyaya uğramış (qırışıqlı haşiyələrin örtük-üstəgəlmə zonaları); b - zəif transformasiyaya uğramış (platformanın kənar hissələrinin əksfay-üstəgəlmə zonaları); 11 - qırışıqlı haşiyələrin örtük-üstəgəlmə zonalarının sərhədləri; 12 – platformanın kənar hissələrində əksfay-üstəgəlmə əmələgəlmələrinin inkişaf zonaları; 13 – plitələrin toqquşma tikişləri; 14 – qırılma pozulmaları; 15 – yerdəyişmələr; 16 – postorogen qoyulma çökəkləri. Qalxanlar: A – Anabar; AS – Aldan-Stanovoy; O – Olenek tağı. Anteklizlər: B – Baykit, NB – Nep-Botuob (Mərkəzi Sibir). Sineklizlər: T – Tunqus; KT – Kansk-Taseyev; V – Vilüy; YX – Yenisey-Xatanqa əyilməsi; YM – Yudom-May çökəkliyi; S – Suxan çökəkliyi. Dislokasiya zonaları: TN – Turuxan-Norilsk; BP – Baykal-Patom; AL-Aldan monoklizi.

1.4. Tarım platforması
Tarım platforması coğrafi cəhətdən Çinin Ksinjiang-Uyğur Muxtar Rayonu ərazisinin əksər hissəsinə uyğun gəlir və müasir relyefdə dibi 1000 m mütləq yüksəklikli axarsız çökəkliyə cavab verir. Çökəyin mərkəzi hissəsini Təklə-Məkan səhrası tutur. Platforma şimalda Paleozoy yaşlı Tyanşan, cənubda isə Gec Paleozoy-Erkən Mezozoyun Kunlun orogenlərinin ön əyilmələri ilə həmsərhəddir. Cənub-şərqdə platforma nəhəng Altıntağ sol fayı ilə hüdudlanır. Tarımın mərkəzi hissəsində yer qabığının qalınlığı təxminən 40 km, cənubunda 60-70 km, şimalında isə 50-55 km-dir.
Platformanın bünövrəsi onun kənarları boyu açılır, digər sahələrdə isə 13-15 km qalınlıqlı çökmə örtük altında basdırılmışdır (şəkil 1.6). Bünövrə Arxey və Alt Proterozoyun amfibolit və hətta qranulit fasiyalarınadək metamorfizləşmiş törəmələrindən təşkil olunmuşdur. Platformanın şimal-qərb kənarında bünövrənin tərkibində 900-700 mln il yaşlı qlaukofan şistləri aşkar edilmişdir. Şimal-şərqdə isə Sini (Gec Rifey-Vend) yaşlı nəhəng avlakogen yerləşir. Platformanın əksər hissəsində kratonlaşma Gec Proterozoyda baş vermiş, geoloji inkişafın plitə mərhələsi isə Sinidən başlamışdır.

Şəklil 1.6. Tarım platformasının tektonik sxemi. Tərtib edəniV.D.Brejnev[33].
1 – Tarım çökəkliyi; 2 – Tyanşan (şimalda) və Kunlun (cənubda) dağ-qırışıqlıq qurğuları; 3 – Kembriyəqədər bünövrənin çıxışları (I – Kurukdağ və Boroxotan silsilələri; II – Aksu-Uşi; III – Suluterek; IV – Teliktağ (Dəlikdağ) silsiləsi; V – Altındağ silsiləsi); 4 – regional kəsilişlər; 5 – bünövrəni şimal (A) və cənub (B) bloklara bölən maqnit zonanın yerləşməsi; 6 – Altındağ sol üfüqi yerdəyişmə və digər üfüqi yerdəyişmələr; 7 – Tarımın şərqində iri ultrabazit kütlələrinin çıxışları.

Çökmə örtüyünün kəsilişində Sinidən Paleogenədək törəmələr iştirak edir. Sini kompleksi alt hissədə əsasi vulkanitlər saxlayan tillitlərdən, üst hissədə isə dayazdəniz mənşəli qırıntılı və karbonat tərkibli əmələgəlmələrdən ibarətdir (5-6 km). Kaledon orogenezi nəticəsində Silur və Devonun çökmə fasiyaları böyük müxtəlifliklə səciyyələnir. Karbon dövründə transqressiya baş vermiş, nəticədə daha çox dəniz görkəmli fasiyalar çökmüşdür. Perm dövründə ətraf ərazilərin orogenezi təsirindən dəniz suları platformanı tərk edir və onun şərqində vulkanik aktivləşmə baş verir. Bundan sonra Tarım allüvial-göl çöküntüləri ilə doldurulan dağarası çökəkliyə çevrilir. Gec Trias və Yurada onun ayrı-ayrı hissələrində kömürəmələgəlmə, Paleogendə isə – duztoplanma prosesləri müşahidə edilirdi. Əsas sedimentasiya sahələri hövzənin şimal hissəsinə uyğun gəlirdi. Mezozoy-Kaynozoy çöküntülərinin maksimal qalınlığı Yarkənd və Kuçar əyilmələrində müşahidə edilir – müvafiq olaraq 10 və 6 km (şəkil 1.7).
Platforma örtüyünün hələ Mezozoyda başlamış qırışıqlıq-üstəgəlmə dislokasiyalarının əsas inkişaf mərhələsi Neogenə təsadüf edir; qırışıq və üstəgəlmələr platformanın mərkəzinə yönəlmiş vergentliyi ilə səciyyələnir və həmin istiqamətdə onların intensivliyi tədricən azalır.

Şəkil 1.7. Tarım hövzəsinin çöküntü kompleksinin qalınlığı. Tərtib edəniK.Xsyu[33].
İzohipslərin qiyməti km-lə verilir. Basdırılmış Mərkəzi Tarım qalxımının yerləşməsi nöqtələrlə göstərilir.

ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycanın geologiyası, Cild I. Stratiqrafiya, litologiya, tektonika. - Bakı: “Elm”, 2015.
2. Азизбеков Ш.А. Геология Нахчыванской АССР. – Москва: Госгеолтехиздат, 1961.
3. Азизбеков Ш.А., Багиров А.Э., Велиев М.М., Исмаил-заде А.Д., Нижерадзе Н.Ш., Емельянова Е.Н., Мамедов М.Н. Геология и вулканизм Талыша. – Баку: Элм, 1979.
4. Ахмедбейли Ф.С., Исмаил-заде А.Д., Кенгерли Т.Н. Геодинамика Восточного Кавказа в альпийском тектоно-магматическом цикле (Азербайджан). – Труды Института геологии НАН Азербайджана, 2002, №30, с.36-48.
5. Бабаев Д.Г., Гаджиев А.Н. Глубинное строение и перспективы нефтегазоносности бассейна Каспийского моря. – Баку: Nafta-Press, 2006.
6. Багир-заде Ф.М., Керимов К.М., Салаев С.Г. Глубинное строение и нефтегазоносность Южно-Каспийской мегавпадины. – Баку: Азгосиздат, 1987.
7. Баранов Г.И., Белов А.А., Дотдуев С.И. Большой Кавказ. В кн.: Тектоническая расслоенность литосферы и региональные геологические исследования. – Москва: Наука, 1990, с.196-215.
8. Гамкрелидзе П.Д., Гамкрелидзе И.П. Тектонические покровы южного склона Большого Кавказа (в пределах Грузии). – Тбилиси: Мецниереба, 1977.
9. Гасанов Т.Аб. Офиолиты Малого Кавказа. – Москва: Недра, 1985.
10. Геология Азербайджана, Т.IV. Тектоника. / Под ред. В.Е.Хаина и Ак.А.Ализаде. – Баку, Nafta-Press, 2005.
11. Геология Азербайджана, Т.VII. Нефть и газ / Под ред. Ак.А.Ализаде. – Баку: Nafta-Press, 2008.
12. Геология СССР, т.XLVII. Азербайджанская ССР, ч.1. Геологическое описание. – Москва: Недра, 1972.
13. Геология СССР, т.XLIII. Армянская ССР, ч.1. Геологическое описание. – Москва: Недра, 1970.
14. Геология СССР, т.X. Грузинская ССР, ч.1. Геологическое описание. – Москва: Недра, 1964.
15. Геология СССР, т.IX. Северный Кавказ, ч.1. Геологическое описание. – Москва: Недра, 1968.
16. Геология СССР, т.XXII. Туркменская ССР, ч.1. Геологическое описание. – Москва: Недра, 1957.
17. Глумов И.Ф., Маловицкий Я.П., Новиков А.А., Сенин Б.В. Региональная геология и нефтегазоносность Каспийского моря. – Москва: Недра, 2004.
18. Дотдуев С.И. О покровном строении Большого Кавказа. – Геотектоника, 1986, №5, с.94-106.
19. Дотдуев С.И. Мезозойско-кайнозойская геодинамика Большого Кавказа. В кн.: Геодинамика Кавказа. – Москва: Наука, 1989, с. 82-91.
20. Кенгерли Т.Н. Шарьяжная тектоника нефтегазоносных районов Юго-Восточ¬ного Кавказа. В сб.: Новейшая тектоника и ее влияние на формирование и размещение залежей нефти и газа (Тр. Междунар. сов.-сем.). – Баку: Nafta-Press, 1999, с.86 –90.
21. Кенгерли Т.Н. Этапность формирования покровов тектонически расслоенного альпийского чехла Большого Кавказа в пределах Азербайджана. – Известия НАН Азербайджана, Науки о Земле, 2005, №4, с.37-44.
22. Кенгерли Т.Н. Тектоническая расслоенность альпийско чехла Большого Кавказа в пределах Азербайджана. Автореф. дисс. докт. геол.-мин. наук. – Баку, 2009.
23. Кенгерли Т.Н. Шарьяжи в структуре Юго-Восточного Кавказа как индикатор аккреционного взаимодействия Северо- и Южно-Кавказской микроплит. Материалы международной конференции «Современное состояние наук о Земле», посвященной памяти В.Е.Хаина. МГУ, 2011, c.849-854.
24. Кенгерли Т.Н., Алиев А.М. О глубинном строении Абшеронского полуострова (по материалам новейших геолого-геофизических исследований). – Azərbaycanda geofizika yenilikləri, 2005, №4, s.43-46.
25. Клещев К.А., Шеин В.С., Славкин В.С. Новая концепция геологического строения и нефтегазоносности Западной Туркмении. – Геология нефти и газа, 1992, № 5, с.1-8.
26. Короновский Н.В. Краткий курс региональной геологии СССР. - Москва: Изд-во МГУ, 1984.
27. Мамедов А.В. Геологическое строение Средне-Куринской впадины. –Баку: Элм, 1973.
28. Мамедов П.З. Современная архитектура Южно-Каспийского мегабассейна – результат многоэтапной эволюции литосферы в центральном сегменте Альпийско-Гималайского подвижного пояса. – Известия НАН Азербайджана, Науки о Земле, 2010, №4, с.46-72.
29. Объяснительная записка к Международной тектонической карте Каспийского моря и его обрамления. Масштаб 1:2500000 (гл. ред.: В.Е.Хаин и Н.А.Богданов). – Москва: Научный мир, 2003.
30. Саатлинская сверхглубокая. Исследования глубинного строения Куринской межгорной впадины по материалам бурения Саатлинской сверхглубокой скважины СГ-1 (ред.Ак.А.Ализаде, В.Е.Хаин, А.Д.Исмаилзаде). – Баку: Nafta-Press, 2000, 287 c.
31. Тектоника Европы и смежных областей. Древние платформы, байкалиды, каледонида. Объяснительная записка к Международной тектонической карте Европы и смежных областей масштаба 1:2500000 (под ред. А.В.Пейве, В.Е.Хаина, М.В.Муратова). - Москва: Недра, 1978.
32. Хаин В.Е. Региональная геотектоника. Альпийский Средиземноморский пояс. – Москва: Недра, 1984.
33. Хаин В.Е. Тектоника континентов и океанов (год 2000). – Москва: Научный мир, 2001.
34. Хаин В.Е., Гаджиев А.Н., Кенгерли Т.Н. О тектонической природе Апшеронского порога Каспийского моря. – Доклады РАН, 2007, том 414, № 4, с.523-527.
35. Хаин В.Е., Лимонов А.Ф. Региональная геотектоника. - Москва: ГУП РПП, 2004
36. Шихалибейли Э.Ш. Геологическое строение и история тектонического развития восточной части Малого Кавказа, т.1 (Стратиграфия мезо-кайнозой¬ских отложений). – Баку: Изд-во АН Аз.ССР, 1964.
37. Шихалибейли Э.Ш. Геологическое строение и история тектонического развития восточной части Малого Кавказа, т.2 (Тектоника и магматизм). –Баку: Изд-во АН Аз.ССР, 1966.
38. Шихалибейли Э.Ш., Гасанов А.Г., Тагиев Р.Э., Метакса Х.П. К вопросу о строении и формировании Южного Каспия (по новым данным). В сб.: Очерки по геологии Азербайджана. – Баку: Азернешр, 1984, с.61-84.
39. Юдин В.В. Геодинамика Крыма. - Симферополь: «ДИАЙПИ», 2011.
40. Adamia Sh., Chuhotua T., Kekelia M. et. Al. Tectonics of the Caucasus and adjoining region: implications for the evolution of the Tethys ocean. J. Struct. Geol., 1981, v.3, №4, p.437-447.
41. Allen M., Jones S., İsmail-zadeh A., Simmons M., Anderson L. Onset of subduction as the cause of rapid Pliocene-Quarternary subsidence in the South Caspian Basin. Geology, V.30, No.9, 2002, p.775-778.
42. Axen G., Lam P., Grove M., Stockli D., Hassanzadeh J. Exhumation of the west-central Alborz Mountains, İran, Caspian subsidence and collision-related tectonics. Geology, V.29, No.6, 2001, p.559-562.
43. Jackson J., Priestley K., Allen M., Berberian M. Active tectonics of the South Caspian Basin. Geophys. J. İnt., V.148, 2002, p.214-245.
44. Green T., Abdullayev N., Hossack J., Riley G., Roberts A. Sedimentation and subsidence in the South Caspian Basin, Azerbaijan. South Caspian to Central Iran Basins. Geological Society, Special Publication 312, 2009, p.241-260.
45. Kangarli T.N. Mass overthrust within the structure of Greater Caucasus (Azerbaijan). Modern problems of geology and geophysics of Caucasus. Special Issue Papers. Baku, Nafta-Press, 2012, p.163-202.
46. National Atlas of Azerbaijan Republic. – Baku, 2014.
47. Priestley K., Baker C., Jackson J. İmplication of earthquake focal mechanism data for the active tectonics of the South Caspian Basin and surrounding regions. Geophys. J. İnt., V.118, 1994, p.111-141.

TƏLƏT KƏNGƏRLİ
AMEA müxbir üzvü, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru,
AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu “Geotektonika və
regional geologiya” şöbəsinin rəhbəri

AĞAMAHMUD SƏMƏDOV
“Yer və insan”
jurnalının redaktoru

"YER VƏ İNSAN"  jurnalı 01/09/2019