Bəşəriyyətin tarixi inkişafında ən qədim fəaliyyət növlərindən olan mədən sənayesi dünya sivilizasiyasının inkişafına həlledici təsir göstərən ən vacib sahələrdəndir.

Mədən sənayesinin tarixi məişət alətləri, tikinti və ticarət üçün minerallar çıxaran qədim sivilizasiyalar dövrünə gedib çıxır. Həmin sektor qlobal enerji keçidi üçün vacib olan mallara artan tələbatı ödəmək üçün texnoloji inqilabın vacib olduğu transformasiyanın təməl daşıdır.

Süni intellekt texnologiyasının qlobal mədən sektorunda necə vacib bir amilə çevrildiyi artıq günümüzün tələbidir. Müşahidə etdiyimiz budur ki, süni intellekt artıq bütün sahələrdə dəyər zəncirini əhatə edir.

Yerveinsan.az AZƏRTAC-a istinadla xəbər verir ki, bu barədə Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin “Faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və işlənməsi” kafedrasının müəllimi, texniki elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Azər Şükürovun "Süni intellektin dağ-mədən sənayesinə tətbiqi: reallıqlar və perspektivlər" mövzusunda məqaləsində bəhs olunub.

Məqalədə bildirilib ki, bu gün mədən sektoru üçün süni intellekt texnologiyasının inteqrasiyası yeni yol açır. Bu, ənənəvi, əmək tələb edən metodlardan daha texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş bir yanaşmaya keçid deməkdir. Məlumatlarla zəngin bir sənaye üçün süni intellekt, mineral hasilatından müştəriyə çatdırılmasına qədər mədən dəyər zənciri boyunca prosesləri optimallaşdırmaq və performansı artırmaq potensialına malikdir.

Süni intellekt sistemləri, geoloji məlumatlar əsasında nümunələri müəyyən etmək və məlumatlı qərarlar qəbul etmək üçün yerində sensorlar və digər monitorinq sistemləri tərəfindən toplanan çoxlu miqdarda mədən məlumatlarını təhlil edir ki, bu da səmərəliliyin artmasına, xərclərin azalmasına, təhlükəsizliyin yaxşılaşdırılmasına və ətraf mühitə təsirin minimuma endirilməsinə gətirib çıxarır.

Uzun illər ərzində süni intellekt, proqnozlaşdırıcı texniki xidmət, enerji optimallaşdırması, nəqliyyat vasitələrinin idarə olunması, məlumatlara əsaslanan qərar qəbuletmə və real vaxt monitorinqi və hesabatı kimi innovasiyalar vasitəsilə potensial dəyəri açmağa imkan verir. Süni intellekt işçilərin təhlükəsizliyini təmin etməyə kömək edir, görülən işlərdə səmərəlilik yaradır. Əməliyyat problemlərini həll etməyə və yeni biznes imkanlarını reallaşdırmağa kömək edir. Faydalı qazıntı yataqlarının resurs potensialının dəqiqliyinin kəşf sürətini artırmağına kömək edir, optimallaşdırır və idarəetməni təkmilləşdirir. Eyni zamanda enerji və su istehlakını azaltmağa imkan yaradır.

Dünyanın artan əhalisini və enerji keçidini dəstəkləmək üçün tələb olunan mineral yataqlarını tapmaq uğrunda yarış davam edir. Süni intellekt texnologiyasından kəşfiyyat və hasilat üçün istifadə edənlər artıq liderlik edirlər.

Süni intellekt mineral yataqlarını müəyyən etmək və əməliyyat proseslərini dəqiq optimallaşdırmaq üçün qabaqcıl alqoritmlərdən istifadə etməklə kəşfiyyat və hasilatın dəqiqliyinin artırılmasını dəstəkləyir. Tədqiqatlar, torpaq tərkibi və tarixi hasilat qeydləri kimi geniş geoloji məlumatları təhlil etməklə süni intellekt alqoritmləri mineral yataqlarının yerini dəqiq proqnozlaşdırmağa, lazımsız qazma və qazıntı işlərinin azaldılmasına kömək edə bilər. Real vaxt rejimində həmin alqoritmlər dəyişən geoloji şəraiti qiymətləndirir və hasilat texnikalarını müvafiq olaraq tənzimləyir, resursların səmərəli şəkildə çıxarılmasını, tullantıların minimuma endirilməsini və məhsuldarlığın maksimum dərəcədə artırılmasını təmin edir. Həmin dəqiqlik torpağa dəyən zərərləri minimuma endirir və ətrafdakı ekosistemləri qoruyur.

Texniki xidmət bütün sahələrdə olduğu kimi, dağ-mədən sahəsində də qlobal miqyasda əməliyyat xərcləri tələb edən sahələrdən biridir. Süni intellekt əsaslı texniki xidmət gözlənilməz avadanlıq nasazlıqlarını və baha başa gələn boşdayanma vaxtını minimuma endirir, əməliyyatları daha etibarlı və davamlı edir. Bununla da avadanlıqların nə vaxt texniki xidmət tələb edəcəyini dəqiq proqnozlaşdıra bildikdə, müəyyən vaxt ərzində təmir işlərini planlaşdıra və istehsal pozuntularını və xərcləri minimuma endirə bilərik. Avtomatlaşdırma və süni intellekt texnologiyası mədən avadanlıqlarının proqnozlaşdırıcı texniki xidmətini təmin edir.

Respublikamızda bu sahənin inkişafı faydalı qazıntıların potensialının həcmi və keyfiyyətinin, bu potensialın kommersiya dayanıqlılığının, gələcəkdə faydalı qazıntı istehsalına dair gözləntilərin və onun iqtisadi səmərəliliyinin analizini tələb edir. Bu isə ölkəmizin faydalı qazıntıların əsas ehtiyatlarının təhlil edilməsi, zaman daxilində potensial yatırımın qiymətləndrilməsi siyasətini daha yaxşı məlumatlandıra, strateji investisiyalara gətirib çıxara bilər. Bu da öz növbəsində sahənin daha da yenilənməsinə və inkişafına yol açar.

Süni intellekt mədən sənayesinin yalnız texniki inkişafında deyil, həm də şəffaflıq, hesabatlılıq və məlumatlılığın artırılmasında strateji rol oynayır. Süni intellekt texnologiyaları açıq məlumatların dəqiqliyini artırır, ictimai nəzarət üçün yeni imkanlar yaradır və davamlı mədənçilik modelinə keçidi sürətləndirir.

Qlobal sənaye sahələrində rəqəmsallaşma və avtomatlaşdırma prosesləri dağ-mədən sektorunda fəaliyyətin effektivliyinin artırılmasına və təhlükəsizlik standartlarının yüksəldilməsinə mühüm təsir göstərir. Böyükhəcmli məlumatların toplanması və analizi, əməliyyatların optimallaşdırılması və ekoloji risklərin idarə olunması üçün süni intellekt texnologiyalarının tətbiqi geniş vüsət alıb. Bu sahədə süni intellektin əsas rolunu böyük verilənlərin emalı, risklərin real vaxtda qiymətləndirilməsi və insan faktorunun təsirinin minimuma endirilməsi təşkil edir.

Mədən sənayesi üzrə məlumatların açıq bazalarda təqdim olunması artıq bir çox ölkədə beynəlxalq tələbə çevrilib. Açıq resurslar adətən kəşfiyyat və hasilat üçün verilmiş icazələr və lisenziyalar, yataqların yerləşmə xəritələri, hasilat həcmləri və maliyyə göstəriciləri, ekoloji monitorinq nəticələri, sosial öhdəliklər və kompensasiya proqramlarını əhatə edir. Həmin resursların mövcudluğu həm dövlət qurumlarının hesabatlılığını artırır, həm də vətəndaş cəmiyyətinə real məlumatlar əsasında qiymətləndirmə aparmağa imkan verir.

Beləliklə, süni intellekt texnologiyaları mədən sənayesinin transformasiyasının vacib elementinə çevrilir. Onların istifadəsi istehsal səmərəliliyini artırır, riskləri azaldır, daha davamlı və yüksək texnoloji istehsala keçməyə imkan verir. Qarşıdakı illərdə süni intellekt modernləşmə və rəqəmsallaşma axtaran müəssisələr üçün əsas rəqabət üstünlüyü olacaq. Bununla yanaşı, aparıcı şirkətlərin təcrübəsi göstərir ki, süni intellektin tətbiqi qısa müddətdə öz bəhrəsini verir.

Mədən sənayesində mühüm aspektlərdən biri heç şübhəsiz ki, böyük verilənlər bazasından süni intellekt texnologiyalarından istifadə etməklə yararlanmaqdır. Dağ-mədən sənayesi sürətlə inkişaf edən sahə olduğu üçün həmin sektorda məlumatların toplanması, təhlili, emalı və aşkarlıq prinsipləri əsasında istifadəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Daim yeniləşən və inkişaf edən sahə olduğu üçün mədən sənayesində yeni dağ-mədən sahələrinin aşkarlanması və kəşfiyyatı, qiymətləndirmə və hasilat işləri və onların nəticələri bu sahəyə maraq göstərən şirkətlərin, eləcə də ictimaiyyətin daimi diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan, yeni dağ-mədən sənaye sahələrinin kəşf olunması da daxil olmaqla bu sahədə tədqiqatların açıq resurslarda yer alması şəffaflıq prinsiplərinin qorunmasına xidmət edir və sahənin cəlbediciliyini artırır. Bu da özlüyündə süni intellekt və rəqəmsallaşma dövründə müasir Azərbaycanın sürətlə inkişaf edən mədən sənayesində müşahidə olunan yeniləşmə və modernləşmə proseslərində özünə layiqli yer almalıdır.

Azərbaycanın mədən sənayesində şəffaflığın artırılması, yeni mədən sahələrinin kəşfi və aparılan işlər barədə açıq resurslarda dolğun və vaxtında məlumatların təqdim edilməsi həm ictimai etimadı gücləndirir, həm də ekoloji, iqtisadi və sosial risklərin idarə olunmasını daha effektiv edir. Hesab edirik ki, bu cür yanaşma dövlət qurumları, özəl sektor və ictimaiyyət arasında qarşılıqlı məsuliyyət və nəzarət mexanizmlərinin formalaşmasına mühüm töhfə verər.