HƏMİD ASLANOV

ADNSU, “Faydalı qazıntı yataqlarının
geologiyası və işlənməsi” kafedrası

Sirr deyil ki, ermənilər ⅩⅤⅢ əsrin 2-ci yarısından başlayaraq türklərə, o cümlədən azərbaycanlılara qarşı qatı düşmənçilik edirlər. Bunu onların özləri də gizlətmirlər. Hətta türkləri harda olsa belə, kimliyindən asılı olmayaraq, günahkar olub-olmadığına baxmayaraq, uşaqlı, qadınlı, qocalı hamısını kütləvi surətdə və heç bir rəhm etmədən qırmağı özlərinə milli borc hesab etmişlər. Ermənilərdə türklərə və azərbaycanlılara qarşı bu dərəcədə məkrli düşmənçilik əhvali-ruhiyyəsi hal-hazırda da davam etməkdədir. Bu düşmənçiliyin yaranmasının səbəbkarı elə ermənilərin özləridir.
Məlumdur ki, ermənilər Osmanlı Türkiyəsindəki qeyri müsəlman-alban, udu, aysor, hay, assur, kopt, yezdi kürdü və hindistanlı qaraçı tayfa, icma və etnosların süni yolla sintez olunması nəticəsində əmələ gələrək birləşmiş qalıqlarından ibarət aqlomeratdan təşkil olunmuşlar. [3,4,12,16,18]
Hələ ⅩⅠⅩ əsrdə nəşr olunan erməni jurnalı “Mıqts”­da ermənilərin qaraçılardan törəndikləri yazılmışdır. Yunan tarixçiləri isə ermənilərin yunanlardan törəndiyini iddia edirlər.
Beləliklə ermənilərin Qafqazda və onun ətraflarında aborigen millət, xalq, tayfa və s. olmadıqları heç kəsdə şübhə doğurmur. Ermənilərin özləri də bu regionda yerli (avtoxton, aborigen) deyil, gəlmə (allaxton) olduqlarını inkar etmirlər.
Məsələ bundadır ki, Çar Rusiyası və SSRİ ermənilərdən Azərbaycana, İrana, Türkiyəyə və digər müsəlman ölkələrinə qarşı istifadə etmişlər. Onların psixologiyasını bilərək erməniləri xaçpərəst müsəlman qarşıdurması kontekstində qızışdırıb, türklərə, azərbaycanlılara qarşı düşmənçiliyə təhrik etmişlər [1,3,4,7,10,11,12,14,15,16,18].
Tarixi mənbələrdə erməniləri adətən mənfi planda təsvir edirlər. Qədim Roma tarixçisi Petroni yazır ki, Dövri – binadan Bizansın hakim dairələri “haylara” inanmamış, onlara ikrah hissi ilə yanaşmışlar. Armeniyaya hakimi bir qayda olaraq qeyri-haylardan, mamikonlardan – türk mənşəli çinli tayfalardan təyin etmişlər. Ümumiyyətlə, ermənilərə Bizans ərazisində qeyri-sabitlik amilinin daşıyıcıları, fitnə-fəsad, qarışıqlıq törədən, xəyanatkər ünsür kimi baxmışlar [1,5].
XI əsr Key Kavus İbn İsgəndər yazır ki, “ermənilər bədfel, kündəbədən, oğru, gözügötürməyən, bir ayağı qaçmaqda olan, əmrə baxmayan, yersiz hay-küy salan vəfasız, riyakar, söyuşçul, ürəyi xıltlı və ağasına düşmənçilik edənlərdir…. Yer kürəsindəki mövcud xalqlardan ermənilər ona görə fərqlənirlər ki, onların təbiətində murdarlıq var” [1,3].
Orta əsirlərdə yaşamış məşhur şair Sədi Şirazi yazmışdır:
“Ermənidir yer üzünün Əhriməni
İnsanlığın düşmənidir düşməni”.
Roma tarixçisi Korneli Tasit yazır: “Bu xalq (ermənilər) istər xasiyyətinə, istərsə də coğrafi vəziyyətinə görə qədimdən ikiüzlü və riyakardır. Böyük dövlətlər arasında olan ermənilər daimi romalılara ədavətdən, yunanlara nifrətdən, parflara isə həsəddən az qala partlayacaqdılar” [1,3].
Rus tarixcisi Potto yazır: “Rus qoşunlarının Gəncə və İrəvan üzərinə yürüşləri zamanı erməni keşişləri İoanneş və Nerses 1500 nəfər erməni yaraqlısının başında döyüşlərdə iştirak etmişlər. Ermənilər Gəncəyə hücum edən rus qoşunlarının ön cərgələrində olurdular və ruslara bələdçilik edirdilər [1,3,18].
XIX əsrdə yaşamış məşhur şərqşunas, İsveç alimi Adam Mets yazır: “Ermənilər çox yaramaz olur və utanmaq bilmirlər. Oğurluq etmək peşələridir. Bunlarda mərhəmət hissi olmur. Onların naturası və dili kobuddur. Əgər ermənini bircə saat işsiz qoysan, naturasına uyğun olaraq o saat bir ziyan vurmaq haqqında düşünəcək” [1,3,19].
Fransız səyyahı Qraf de Şölye yazıdır: “…. Mən ermənilərlə heç bir dil tapa bilmədim. Onların hiyləgərliyi olduqca iyrəncdir, alçaqlıqları olduqca dözülməzdir, əclaflıqları olduqca təəssüfləndiricidir” [1,18,19].
Dahi rus şairi A.S.Puşkin ermənilər haqqında olduqca sərt ifadələr işlətmişdir. O yazır: “Tı trus, tı rab, tı vor, tı armenin”, yəni ki, “sən qorxaqsan, sən köləsən, sən oğrusan, sən ermənisən”. Bir müddət Qafqazda yaşamış başqa bir rus şairi M.Y.Lermontov “sən qulsan, sən qorxaqsan, çünki sən ermənisən” deməklə sadalanan pis əməlləri ermənilərin genində, zatında, qanında görür [3,10].
Tanınmış rus tarixçisi V.Veliçko yazır: Ermənilər haqqında qədim dövrlərdən bəri pis fikirlər formalaşıb ki, bunun da əsassız olmadığı öz-özünə aydınlaşır. Belə olmasaydı müxtəlif zamanlarda, müxtəlif xalqlarda ermənilər haqqında bu cür fikirlər, meydana gəlməzdi: “ermənilərin zəhlətökən fırıldaqçılığı, iyrənc eybəcərliyi, biabırçı alçaqlığı var” və ya “satqın sözünü işlətmədən erməni tarixini xarakterizə etmək olmaz” [1,2,3,18,19].
“Erməni məhəllə məktəblərində şagirdlər “Böyük Ermənistanın” xəritələrini öyrənirlər ki, onun da ərazisi, demək olar ki, Voronijə qədər çatır və paytaxtı da Tiflisdir”.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, erməni tarixçi alimləri Ermənistanın qədim paytaxtları sırasında Armavir, Bakı, Təbriz, Tiflis, Van, Odessa, Qars, Ərzurum, Kiyev, Qori, Gəncə, Naxçıvan, Yerusalim və s. şəhərlərlə birlikdə 23 şəhərin adlarını sadalamışlar. Hələ bu harasıdır? Ermənilər iddia edirlər ki, dünyanın möcüzələrindən biri kimi dəyərləndirilən, məşhur “Tacmahal” sarayını guya ermənilər tikiblər, guya mərkəzi Avropada, Balkanlarda, Volqaboyu ərazilərdə şəhərsalma qaydalarını ermənilərdən öyrəniblər [1,2,3,11,12,13,15,16,17,18]. “Allah dəvəyə qanad versəydi uçurmamış adam qalmazdı” deyiblər.
Tarixi mənbələrdən də göründüyü kimi, ermənilər Cənubi Qafqazda özlərini təkəbbürlü, çaxnaşmalara, toqquşmalara, təxribatlara, etnik münaqişələrə meyilli aparırlar. Ticarətdə həmişə çığallıq edirlər və aldatmağa çalışırdılar. Burada əzəldən yaşayan köklü xalqların nümayəndələrinin torpaqlarını, mülkiyyətlərini ələ keçirirdilər. Onlar rusların (lazım gəldikdə ingilislərin, almanların) qulluğunda duraraq, başqa sözlə onlara yaltaqlanmaqla, güvənməklə, qonşu yerli xalqların nümayəndələrini saya salmaq istəmirdilər. Ermənilərin başqa xalqlarla münasibəti həmişə çox soyuq olurdu…. İsti münasibət qurmurdular.
Ermənilər müsəlmanları çar hakimiyyəti qarşısında etibardan, gözdən salmaq siyasəti yeridirdilər. Onlar yaxşı bilirdilər ki, çar hökuməti dairələri qarşısında etibardan düşmüş müsəlmanlar sürgün edildikdən sonra onların torpaqlarını ələ keçirmək mümkündür…. On illər boyu bu məqsədi həyata keçirməyə çalışan erməni milyonçuları bütün müsəlman Qafqazını sanki erməni toruna salmışdılar. Onlar hətta pis torpaqları belə pul ilə satın alırdılar.
Daşnaksütyun 1917-ci ildə Qafqazdakı rus hərbi hissələri arasında anti-Azərbaycan təbliğatı apararaq yazırdı: “bütün müsəlmanlar əks inqilabçılardı və onlar türklərin tərəfinə keçməyə hazırlaşırlar. Ona görə də birləşmiş qüvvələrin köməyi ilə xainlərin axırına çıxmaq lazımdır”.
S.N.Qlinka yazır: “Ermənilərin Qafqaza köçürülməsindən sonra onların yerli əhali azərbaycanlılarla münasibətlərində gərginlik səngimək bilmirdi. Çünki ermənilərin Qafqaza köçürülməsi çarizmin müstəmləkə siyasətinin bir hissəsi idi və Rusiyanın ucqarlarını xarici müdaxilələrdən qorumaq üçün xristian əhalidən ibarət etibarlı dayaq yaradılmasını nəzərdə tuturdu” [5,7,18].
A.Düma “Qafqaz səfəri” kitabında yazırdı: “Ermənilər həmişə başqa dinə qulluq edən hökmdarların hakimiyyəti altında olmuşdur. Nəticədə öz fikir, niyyət və duyğularını gizli saxlayan hiyləgər və kələkbaz məxluqlara çevrilmişlər”.
İ.Şopen hələ 1852-ci ildə erməniləri xarakterizə edərək yazmışdır: “Hiyləgərlik ermənilərin əsas fərqləndirici xüsusiyyətidir…. Əxlaq baxımından ermənilər heç də xoşagələn imic sahibi olmayıblar”.
Adolf Hitler ermənilər haqqında demişdir: “Bic və qantökən millət olan ermənilər yazıq, fağır bir xalq kimi dünyaya təqdim olunur”.
Ermənilər Cənubi Qafqazda kütləvi yerləşdirildikdən sonra yerli xalqlar onları tədricən tanıyıb xarakterizə edərək, barələrində müxtəlif atalar sözləri, zərb-məsəllər və s. aforizmlər yaratmışlar. Gürcülərdə “cins atı eşşəklə ölçdulər, qaldı pay bölgüsü”, “azaraq başqa hinə girən toyuq hinin öz toyuqlarını qovub oradan çıxardı”, “erməni gəldi, özü ilə bədbəxtlik gətirdi (Movida, Somexi, Moydana sxva, mexi), azərbaycanlılarda “barmaqlarının onun da şam edib erməninin yolunu işıqlandırsan da qanan deyil”, “tərs erməni”, “bic erməni”, “qaniçən erməni”, “türkün qanına yerikləyən erməni” ifadələri bunlardandır. Çarizm və sovet dövlətlərində ermənilərlə sıx təmasda olan ruslar “erməni olan yerdə yəhudiyə heç bir iş qalmır” aforizmini yaratmışlar. Elə ermənilər özləri də deyirlər “Harda hay (erməni) var, orda vay var” (“Varteğ hay, aynteğ vay”) [1,3,7,9].
XVIII-XIX əsrlərdə və ondan əvvəllər də Qafqazda və o zamankı Osmanlı dövlətində olmuş Qərbi Avropa və Rus səyyahları, ziyalıları, hərbiçiləri – A.S.Puşkin, A.Nekrasov, Qriboyedov, Jemçujnikov, Alfred Kyorte, V.L.Veliçko, U.Leskova, Kolmari fon-der Holts, Tvyordoxlebov, qədim Roma tarixçisi və filosofu Kornelio-Tosit, İ.Q.Çavcavadze, İ.K.Kanadpev və b. (bu siyahını xeyli uzatmaq da olar) başqa yerli xalqlarla – türklərlə, gürcülərlə, azərbaycanlılarla (tatarlarla) müqayisədə erməniləri adətən sırf mənfi planda xarakterizə etmişlər [1,3,7].
Ermənistanı, Kürdüstanı, Mesopotamiyanı dolaşan fransız səyyahı qraf de-Şole erməniləri yazıq, kasıb, rəzil, alcaq, iyrənc, hiyləgər, düşkün, kələkbaz, fırıldaqçı, cüvəllağı kimi xarakterizə edir. Kolmari fon-der Holts yazır: “Hər kim bu əyalətlərdə xalq kütlələri ilə qarşılaşır, onların içərisində dolaşır türkləri sevməyə, onlara hörmət etməyə çalışır, yunanları aşağıya qoyur, ermənilərdən zəhləsi gedir, onları görmək belə istəmir. Hər yerdə “yunan 2 yəhudini aldadır, erməni isə iki yunanı aldadır” zərb-məsəli özünü doğruldur. Əgər Anadolunun hər hansı bir yerində sizi aldadıblarsa, yəqinliklə demək olar ki, siz ermənilərlə rastlaşmısınız”.
Həmin müəllif Əksi-şəhrdə bir iri podratçının dediklərini belə ifadə etmişdir: “Mən türklə iş quranda şifahi şərtləşirik, yazılı müqaviləyə filana ehtiyac görmürəm, arxayınam ki, onun sözü kifayətdir. Yunanla və başqaları ilə iş quranda biz onunla yazılı şərtləşib razılaşırıq və imzalayırıq. Onunla belə etmək lazımdır və vacibdir. Erməni ilə isə heç yazılı da bir iş görmürəm. Çünki onun yalançılığı və riyakarlığı yazılı şərtləşmə üçün də əminlik yaratmır”.
Ağır və amansız müharibə gedən Türkiyədə 1915-ci illərdə baş vermiş dəhşətli hadisələri onlara qarşı soyqırım aktı kimi qələmə verən ermənilər uzun müddət ərzində bütün dünya əhalisini də buna inandırmağa çalışmışlar. Bunun üçün əyani təsir vasitəsi kimi guya 1915-ci ildə öldürülən ermənilərin kəllələrinin təpə kimi qalaqlanması təsvir edilən bir parça üzərindəki rəsmdən də istifadə edilmişdir. Sonralar bəlli oldu ki, bu rəsm rəsam Vasili Verşaqinin 1871-1872-ci illərdə çəkdiyi “Muharibənin təntənəsi” adlanan rəsmdir və 1915-ci il hadisələrindən 44 il əvvəl çəkilmişdir. Onu çəkən rəsam isə Birinci Dünya müharibəsi başlanmazdan 10 il əvvəl vəfat etmişdir.
Udin tarixçisi Q.Voroşil göstərir ki, turk xalqlarının erməni ədəbi dilinə çox böyük təsiri olmuşdur. Erməni ədəbi dilinə olduqca çox turan elementləri keçmişdir. Bu elementlər III – əsrdən başlayaraq keçmişdir. Belə ki, V yüzilliyin ortalarında erməni dilinə tərcümə edilmiş İncildə də bu elementlər özünü göstərir. Turan elementlərinin erməni ədəbi dilinə keçməsi XII əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. Bundan başqa erməni soyadlarının ən azı dörddə biri türk mənşəlidir. Bütün bunlar onu göstərir ki, ermənilər uzun müddət türk xalqlarının himayəsi və qayğısı altında və onların əhatəsində yaşamışlar, inkişaf etmişlər. Ermənilərin dini etiqadlarına da toxunulmamış və hörmətlə yanaşılmışdır. XIX əsrin ortalarına qədərki tarixi mənbələrdə də türklərlə ermənilərin düşmənçiliyi və münaqişələri olmamışdır.
Erməni akademiki R.A.Açaryan yazır: “Erməni dilində türk dilindən alınma 4200-ə yaxın söz vardır”. Bu da münasibətlərin yaxşılığını göstərir. Hətta XVIII əsrdə Napaleon erməniləri türklərə qarşı qaldırmaq barədə səfirdən soruşduqda cavab almışdır ki, “bu mümkün deyil, ermənilər həyatlarından çox məmnundular” [1,3,4,7,13,18].
Bütün bunlarla yanaşı ermənilər XIX əsirin sonlarından başlayaraq türkləri özlərinin düşməni elan etmiş və türklərin (həm də kürdlərin) öldürülməsini özlərinə milli borc bilmişlər. Bu “Qnçak”ın və Daşnaksütyunun proqramlarında da aydın göstərilmişdir.
Professorlar C.Makkarti, K.Makkarti “Türklər və ermənilər” (Genosid olmuşdurmu?) kitabında yazırlar: “Ermənilər geri çəkilən rusların arxasınca gəlib rus idarəsi altındakı İrəvan quberniyasına yerləşdilər və beləliklə əvvəllər türk əyaləti olan bu yeri ermənilərin məskunlaşdığı bir vilayətə çevirdilər”….. “Maraqlıdır ki, müsəlmanları genosid təşəbbusçüsu kimi görmək istəyənlər heç vəchlə onların özlərinin genosid qurbanları olduğunu etiraf etmək istəmirlər”…. “Dünyada erməni məsələsi qədər yalanlarla dolu ikinci bir mövzu yoxdur. Həqiqət budur ki, 1915-ci ildə ermənilərdən daha çox türklər həlak olmuşlar”…. “ Ermənilərin indiki əraziləri azərbaycanlılara məxsusdur. Tarixin müxtəlif dönəmlərində ermənilər bu əraziləri hissə-hissə işğal etməyə, qarət və soyğunçuluq etməyə başlayıblar”…. “inanmaq çətindir ki, soyqırım haqqında əmr mövcud olmuşdur. Bəs nə üçün İstanbul və İzmirdə yaşayan 10 minlərlə erməni soyqırıma məruz qalmamışdır?... “Şərqi Anadoluda 1 mln-dan artıq müsəlman əhalisi qırılmışdır, 2,5 mln müsəlman bu son hadisələrin qurbanı olmuşdur. Erməni soyqırımı isə olmayıb…. Bax bu gün də erməni millətçiləri öz qatil babalarının qanlı yollarını davam etdirirlər. Lakin, onlar çox yanılırlar. Heç bir işğalçı siyasətin yaxşı sonluğu olmur”.
İranda Rusiyanın səfiri (konsulu) olmuş yazıçı A.S.Qriboyedov Rusya çarına göndərdiyi məktubda yazır: “Əlahəzrət, …. Ermənilərin mərkəzi rus torpaqlarında məskunlaşmasına izin verməyin. Onlar elə tayfadırlar ki, 30-40 il yaşadıqdan sonra dünyaya səs-küy salacaqlar ki, bura bizim qədim dədə-baba torpaqlarımızdır”.
AXC FTK-nın üzvü N.Mixaylov 1918-19-cu illərdə Qarabağ bölgəsində erməni vəhşiliklərinə dair hazırladığı məruzəsində yazır: “Hər yerdə olduğu kimi, Şuşa qəzasında da ermənilər öz taktikalarına həmişəki kimi sadiq qaldılar. O yerdə ki, onlar çoxluq təşkil edirlər, onda onlar özgə xalqlara qarşı zülm etmək və güc işlətməkdə amansızdılar, o vaxt ki, onlar azlıq təşkil edirlər, kimə istəsəniz və necə istəsəniz qulluq etməyə, yaltaqlanmağa həmişə hazırdılar”.
1918-ci il 31 mart qırğınlarından sonra S.Şaumyan RSFSR XKS-nə göndərdiyi 13 aprel 1918 tarixli məktubunda yazırdı: “Bizim suvari dəstəyə edilən silahlı hücumdan biz bir bəhanə kimi istifadə etdik və bütün cəb­hə boyu hücuma keçdik. Biz artıq 6 min nəfərlik silahlı qüvvəyə malik idik. Daşnakların da 3-4 min nəfərlik silahlı qüvvələri vardı ki, o da bizim sərəncamımızda idi”. S.Şaumyanın riyakarlığına baxın ki, qarşı tərəfin heç adını da çəkmir. Qarşı tərəf yox idi. Müsəlmanlardan ibarət yeni yaradılmış və yaxşı silahlanmamış “dikaya diviziya” tam tərkibdə H.Z.Tağıyevin oğlunun dəfninə gəlmişdi. O da Bakıya girərkən tərkisilah olunmuşdu. 10 min nəfərlik silahlı daşnak-bolşevik ordusu silahsız dinc müsəlman əhalisinin üstünə qalxmışdır və qırğınlar törətmişdir.
S.Şaumyan davam edərək yazmışdır: “məhz onların (silahlı daşnak və bolşevik dəstələrinin) iştirakı vətəndaş müharibəsinə milli qırğın xarakteri verdi. Lakin onun qarşısını almaq mümkün olmadı. Biz bu işə şüurlu şəkildə getdik. Əgər azərbaycanlılar üstün gəlsəydilər onda Bakı Azərbaycanın paytaxtı elan oluna bilərdi”. Saxtakarlıq göz önündədir. Bir tərəfdən deyir ki “milli qırgının… qarşısını almaq mümkün olmadı”, o biri tərəfdən də deyir ki, “biz bu işə şüurlu şəkildə getdik”.
Bütün bu sözlər işin mahiyyətini pərdələmək üçün deyilmişdir. Mahiyyət isə ondan ibarətdir ki, tərkibinin ən azı ¾ hissəsi erməni millitçilərindən ibarət olan tam silahlanmış on min nəfərlik daşnak-bolşevik ordusu öz gündəlik qayğısı ilə məşgul olan dinc mülki müsəlman əhalisinin üstünə cumaraq 31 mart 1918-ci ildən başlayaraq Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Salyanda, Qarabağda, Naxçıvanda, Zəngəzurda və s. bölgələrdə azərbaycanlı əhaliyə qarşı soyqırım törətmişlər. Bu soyqırıma rəhbərlik pərdələnmiş Şaumyan, A.Mikoyan, Andronik, Amarasp, Lalayan, Njde, Dro və s. etmişlər.
Erməniləri səciyyələndirmək, o cümlədən pis, mənfi, xoşagəlməz tərəflərdən xarakterizə etmək üçün nə qədər deyiləsi, nə qədər yazılası məlumatlar, materiallar və mənbələr vardır. Ancaq mən təkrarçılığa yol verməmək üçün bu mövzunu qapatmaq istəyirəm. Həm də bu iş Əlisahib Əroğul tərəfindən edilmişdir. Belə ki, o yalnız Azərbaycan və rus dilli 692 mənbədən ermənilər haqqında deyilənləri və yazılanları toplayıb “Qeyri-türk müəlliflər erməniləri ittiham edir” adlı yüksək səviyyəli bir kitab halında çap etdirmişdir [1].
Məlumdur ki, ermənilər nə Osmanlı Türkiyəsi və Azərbaycan ərazilərində, nə də Qafqaz adlanan coğrafi məkanda aborigen (avtoxton) icma, tayfa, qəbilə, xalq, millət olmayıblar. Onlar Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra Çar Rusiyası tərəfindən 1727-ci ildən 1952-ci ilə qədər ayrı-ayrı vaxtlarda Livandan, Suriyadan, İraqdan, İrandan və digər yaxın şərq ölkələrindən köçürülərək Azərbaycan ərazisinin dağlıq hissələrindəki yaylaq sahələrində yerləşdirilmişlər [3,4,5,6,7,10,11,13,19]. Bütün bunlar da çoxsaylı arxiv sənədlərində öz əksini tapmışdır.
Tarixi mənbələrə əsasəsn ⅩⅤⅢ əsrin 2-ci yarısınadək ermənilər türklərlə və azərbaycanlılarla düşmənçiliyi olmadan mehriban qonşuluq şəraitində yaşamışlar. Daha sonralar ermənilər düşmənçiliyi başlatmışlar və davam etdirirlər.
2015-ci ildə Həmid Aslanlı və Fariz Əmirlinin “Erməniləri yaxşı tanıyaq” elmi-kütləvi-populyar kitabında ermənilərin milli-mənəvi və dini-ənənəvi xüsusiyyətləri və onların 1727-1952-ci illərdə ayrı-ayrı vaxtlarda və kütləvi surətdə Çar Rusiyası tərəfindən Livandan, Suriyadan, İraqdan, İrandan və digər yaxın şərq ölkələrindən Azərbaycana köçürülməsi hərtərəfli araşdırılıb təhlil edilməklə ərtaflı şərh edilmişdir [3].
Bununla belə, bu deyilənlər və yazdıqlarımız ermənilərin olduqca vacib sayılan və onlara xas olan milli xüsusiyyətlərinin açılması üçün və erməniləri bir millət kimi səciyyələndirmək-xarakterizə etmək üçün qətiyyən kifayət deyildir, bəlkə də azdır. Çünki ermənilər hələ də anlamayıblar ki, özlərini uydurduqları yalanlarla öz pis əməllərinə-saxtakarlıqlarına, oğru olmaqlarına, xəyanətkarlıqlarına, başqa torpaqlara iddia etmələrinə, , azərbaycanlıları kütləvi şəkildə qıraraq və ya öz dədə-baba yurdlarından qovaraq torpaqlarını zəbt etməklə heç nəyə nail ola bilməyəcəklər. Əksinə, ermənilərin belə xəstə təfəkkürlü və heç zaman olmamış “dənizdən-dənizə böyük Ermənistan” xülyası ilə yaşamaq, həm də onu yenidən “bərpa” etmək əsla mümkün deyildir və olduqca gülüncdür.
Ermənilərin azərbaycanlılara və türklərə qarşı düşmənçiliyi elə ermənilərin özləri üçün də böyük bir bəladır.

Ədəbiyyat siyahısı:
1. Əlisahib Əroğul – Qeyri türk millətlər erməniləri ittiham edir. Bakı, 2011
2. Həmid Aslanov – Geoloji işlərdə erməni xisləti. “Yer və insan” elmi nəzəri jurnalı N3 (Ⅱ) 2019, 5..81-87
3. İqrar Əliyev – Dağlıq Qarabağ: tarix, faktlar, hadisələr. Bakı, 1989
4.Qriboedov A.S. – Ermənilərin İrandan Azərbaycana köçürülməsinə dair qeydlər. II cild, M., 1971
6.Qlinka S.N. – Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi. Bakı, 1995
3. Musa Qasımlı – “Erməni məsələsindən” “Erməni soyqırımına”: gerçək tarix axtarışında (1724 - 1920). Bakı, “Mütərcim”, 2014
4. Ариф Мансуров – Белые пятна истории и перестройка. Баку, 1990
5. Армянский вандализм, Баку, 2015
6. В.Величко – Кавказ: русское дело и межнациональные вопросы. СПБ, 1904 г.
7. В.Гурко–Кряжин – Армянский вопрос (статья из Большой Советской Енциклопедии, 1926 года издания)
8. Демографический енциклопедический словарь. Москва “Советская енциклопедия, 1985
9. И.К.Канадпев – Очерки Закавказкой жизни. С-Петербург, 1902
10. Конфликт в Нагорном Карабахе. Сборник статей, Баку, 1990
11. Преступления Армянских террористических и бандитских формирований против человечества (ХЫХ – ХХЫ вв). Краткая хронологическая энциклопедия, Баку, 2014
12. Имран Джафарзаде. Армянский надуманный аргумент оправдываюший политику депортации и аннексии книга вторая, Баку-2005
13. События вокруг НКАО в зеркале фалсификаторов, Баку, ЭЛМ, 1989
14. Факты… разоблачения… выводы… Институт по правам человека Национальной Академии Наук Азербайджана, Баку, 2013
15. Чавчавадзе И.Г. Армянские ученые и вопиющие камни. Баку, ЭЛМ, 1990
16. Дашнакцутюн (союз) Армянская Революционная Федеративная Партия. Исторический очерк – Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivi (ARSSA), f 34, iş 85-1908/1909, V 39-43; Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivi (ARMTNA), L-164, V 136-141
17. Тетвадзе Ш., Тетвадзе О. Армяне в Грузии (с древнейших времен до сегодняшнего дня), Тбилиси, 2008, с. 3
18. Соловьев С.М. Чтения и рассказы по истории России. М., 1989, с. 717
19. 10 ноября 1742 год Высочайшая грамота на имя армянского народа, Эзов г. сношение Петра Великого с армянским народом. Спб, 1898, с. 51-54
20. Договоры России с Востоком. Политические и торговые. СПб, 1869, с. 194-202, 202-2007
21. Кавказ в течении двадцатипятилетнего царствования государя императора 1855-1880 – Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ), f. 678, оп1, g, 682(1)
22. Манифест об окончании войны и заключение мира с Персией – ARDTA. F.202, siy. 1, iş 71, v 311-317
23. Начальнику Главного штаба его императорского величества, господину генералу от инфанта генерал-адъютанту и кавалеру графу Дибичу от командира отделенного Кавказского Корпуса, генерал-адъютанта Паскевича. Рапорт 5.04 – 10.06, 1828, №340. Город Тебриз – Российский Государственный Военно-Исторический Архив (РГВИА), ф, 846, ОП 16, д 978, л 66-72
24. Выписка из правил, данных полковнику Лазареву и Эриванскому временному правлению относительно содействия армянам и других исповеданий христианам к переселению в наши области. РГВИА, Ф 846, ОП 16, д. 978, л 74-100